Tamoillari va klassifikasiyasi

Kompyuterning 
rivojlanish 
tarixi. 
Mexanik 
hisoblash 
qurilmalari. 
Kompyuterlar XX asr kashfiyoti hisoblansa-da, insoniyat hisob-kitob ishlari uchun 
foydalangan mehnat qurollari bir necha ming yillik tarixga ega. Dastlab odamlar 
barmoqlarida sanar edilar. Savdo-sotiqning rivojlanishi bilan barmoqlarda sanash 
yetarli bo’lmay qoldi va taxminan eramizdan avvalgi beshinchi ming yillikda bu 
ish uchun abak deb ataluvchi va XX asrdagi cho’tlarga o’xshab ketadigan mexanik 
hisoblagich paydo bo’ldi. Abakda to’g’ri chiziq kesmasi ko’rinishidagi bir necha 
izlar bo’lib, ulardagi toshchalarni bir tomondan ikkinchisiga surish mumkin edi. 
Har bir izning o’z quvvati bo’lib, u o’nli sanoq sistemasining mos xonasiga to’g’ri 
kelar edi. Bu qurilma yordamida qo’shish va ayirish amallarini ham bajarish 
mumkin edi. Abak olti ming yildan ortiq yil davomida insoniyatga xizmat qilib 
keldi (1.1-rasm). 
1.1-rasm. Abak kompyuterining umumiy ko`rinishi. 
Faqat XVII asrga kelib, shotlandiyalik matematik Jon Neper tomonidan 
logarifmlarning va logarifmik lineykaning yaratilishi ko’paytirish, bo’lish, darajaga 
oshirish va ildiz chiqarish ishlarini osonlashdi. Hisob-kitob ishlarining keskin 
ko’payib ketishi sababli logarifmik lineyka ham mexanik hisoblagichlarga bo’lgan 
talabni to’la qondira olmadi. XVII asrning o’rtalariga kelib taniqli fransuz 
matematigi va faylasufi Blez Paskal birinchi ommaviy tarqalgan arifmometr deb 
ataluvchi mexanik hisoblash qurilmasini yaratdi. 

---

9 
 
1.2.Paskal arifmometri. 
Kompyuter tarixi haqida gap ketganda insoniyatning yana bir ixtirosi – 
soatlarni ham eslab o’tish lozim. Quyosh, qum va mexanik soatlarning barchasi 
o’tgan vaqtni sanash uchun ishlatiladi Shu bilan birga ularning ishlash tamoyili 
zamonaviy kompyuterlarda keng qo’llaniladi. Bu kompyuter ham mexanik soat 
kabi bir holatdan ikkinchi holatga faqat ma’lum vaqtdan keyin o’tishidir. Soatlar 
keyingi holatiga bir sekunddan keyin o’tsa, kompyuterning mikroprosessoridagi 
tranzistorlarning barchasi keyingi holatga sekundiga kompyuterning takt chastotasi 
deb ataluvchi son marta o’tadilar. Kompyuterda bunday o’tishlar soni sekundiga 
bir necha milliard bo’lishi mumkin. Eng muhimi kompyuterdagi barcha elektron 
qurilmalar yangi holatga bir vaqtda o’tishlaridir. 
Boshqacha aytganda, zamonaviy kompyuterlarning barchasi ichki soatga 
egadir. Bu soat zamonaviy kompyuterdagi barcha qurilmalarni xuddi harbiy 
paraddagi minglab askarlar kabi hamjihat ishlashlarini ta’minlaydi. 
Mexanik soatlarning yana bir jihatini alohida ta’kidlash lozim. Bu ularning 
ma’lum vaqtlarda bong ura olishidir, ya’ni ularni dasturlash mumkin edi. Ikkinchi 
tomondan ular chaladigan bongning o’zini ham dasturlash mumkin edi. Masalan, 
soat uchda uch marta bong urilsa, o’n ikkida o’n ikki marta bong urilar edi. 
Bunday dasturlashning muhim jihati dasturlar qurilma yaratilayotgan paytda 
dasturlanar edi va keyinchalik bu dasturlarni almashtirishning deyarli iloji 
bo’lmasdi. XVIII asrga kelib shu asnoda ishlaydigan mexanik qurilmalar – 
musiqali sandiqchalar juda ommaviylashgan edi. Ularda bir musiqadan 
ikkinchisiga o’tish uchun undagi temir likopchani almashtirish yetarli edi. Bu 
likopchadagi teshiklarning joylashish tartibi va ketma-ketligi sandiqchadan 
taraladigan musiqiy ohangning qanday bo’lishini belgilab berar edi. 

---

10 
1.3. Musiqali sandiqcha va uning funksional ko`rinishi. 
XIX asr boshiga kelib shu tamoyilda ishlaydigan dasturlanadigan to’quv 
dastgohlari ham paydo bo’ldi. Ulardagi temir plastinkani almashtirish bilan 
to’qiladigan gazlamadagi naqshni o’zgartirish mumkin edi. 
Dasturlanadigan to’quv dastgohi. Oradan o’ttiz yil o’tib, ingliz matematigi 
Charlz Bebbij dasturlanadigan to’quv stanoklariga o’xshash tarzda ishlaydigan 
analitik hisoblash mashinasi ustida ishlay boshladi. Bebbij yanada ilgarilab ketdi. 
To’quv mashinasidan farqli ravishda, qog’oz perfolenta yordamida dasturni kiritish 
bilan birga ana shunday perfolentaga hisoblash natijalarini saqlay ham olar edi. 
Bebbij o’zining analitik mashinasi quyidagi bloklardan iborat bo’lishini hoxlagan 
edi. 
• Kiritish va chiqarish qurilmalari; 
• Oraliq natijalarni saqlash uchun xotira qurilmasi; 
• Hisoblash qurilmasi; 
• Boshqarish qurilmasi. 
Bebbijning analitik mashinasi qurib bitirilmadi, u bir uyum chizmalar 
shaklida qolib ketdi. Shunga qaramay, bu mashina uchun bir qator dasturlar 
yaratilgan edi. Bu ishni amalga oshirgan Ada Lavs (buyuk ingliz shoiri Bayronning 
qizi) tarixga birinchi dasturchi sifatida kirgan.
Amerikalik muhandis German Xollerit tomonidan yaratilgan yana bir 
qurilma – mexanik tabulyator AQShda aholini ro’yxatga olish vaqtida keng 
qo’llanilgan. Keyinchalik Xollerit mashhur IBM – International Business 
Machines kompaniyasiga asos solgan. Xolleritning tabulyatori universal hisoblash 
qurilmasi emas edi. U faqat perfokartaga uni teshish orqali kiritilgan ma’lumotlarni 
o’qib mos sanagichdagi qiymatni bittaga oshira olar edi. 

---

11 
 
1.4. Xollerit tabulyatori.
Elektron hisoblash mashinalari. Elektr quvvati bilan ishlaydigan va elektron 
asboblar: diod, triod lampalari va relelar yordamida ishlaydigan hisoblash 
mashinalari hisoblash ishlarini avtomatlashtirishda tub o’zgarishlar yasadilar. 
Avvalgi mexanik qurilmalardan farqli ravishda bu mashinalarning deyarli barchasi 
ikkilik sanoq sistemasida ishlar edi. Bunday mashinalarning nazariy asoslarini XX 
asrning 40-yillarida taniqli amerikalik matematik Jon fon Neyman ishlab chiqqan 
edi. Oradan 70 yil vaqt o’tgan bo’lsa-da va zamonaviy kompyuterlar birinchi 
elektron hisoblash mashinalaridan butkul farq qilsa ham, lekin ular ham fon 
Neyman tomonidan ishlab chiqilgan tamoyillar asosida ishlaydilar. 
Kompyuter arxitekturasining rivojlanish bosqichlarini quyidagicha ifodalash 
mumkin: