Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

 

3-BOB.   MOLIYAVIY TIZIM 

   

3.1.  Moliyaviy tizimning sohalari va bo‘g‘inlari 

 

Faoliyat  jarayonida  turli  pul  fondlari(dan)  shakllanadigan  va 

foydalaniladigan moliyaviy munosabatlar turli sohalarining majmui 

moliyaviy  tizim  deyiladi.  Unga  boshqacha  ham  ta’rif  berish 

mumkin:  davlat  va  korxonalarning  pul  fondlarini  shakllantirish, 

taqsimlash  va  foydalanish  borasidagi  shakl  va  metodlar  tizimiga 

moliyaviy  tizim  deyiladi.  Unga  yana  quyida  ta’rifni  ham  berish 

mumkin:  xo‘jalik  subyektlari,  uy  xo‘jaliklari,  davlat  va  maxsus 

moliya  institutlarining  pul  mablag‘larini  taqsimlaydigan  va 

ishlatadigan  moliya  munosabatlarining  bir-biri  bilan  bog‘liq  va 

birgalikda 

harakat 

qiladigan 

kategoriyalari, 

bo‘g‘inlari 

va 

sohalarining yig‘indisi moliyaviy tizim deyiladi”.  

 “Moliyaviy  tizim”  tushunchasi  keng  ma’nodagi  “moliya” 

tushunchasining 

taraqqiyoti 

natijasidir. 

Mamlakatda 

bozor 

islohotlarining  amalga  oshirilishi  va  prinsipial  jihatdan  butunlay 

yangi  bo‘lgan  iqtisodiy  va  moliyaviy  siyosatning  hayotga  tatbiq 

etilishi  moliyaviy  tizimning  sohalari  va  bo‘g‘inlariga  nisbatan 

obyektiv  ravishda  yangicha  yondashuvni  taqozo  etdi.  Unga 

muvofiq  ravishda,  dastlab,  moliyaviy  tizim  quyidagi  ikki  sohaga 

bo‘linadi

27

: 

•  davlat moliyasi va mahalliy moliya; 

•  xo‘jalik yurituvchi subyektlar moliyasi.  

O‘z navbatida, moliyaviy tizimning har bir sohasi pul fondlari 

va 

daromadlarni 

shakllantirishning 

konkret 

shakllari 

va 

metodlariga bog‘liq ravishda bir necha bo‘g‘inlardan tashkil topadi. 

Masalan, 

davlat 

moliyasi 

va 

mahalliy 

moliya 

quyidagi 

bo‘g‘inlardan tashkil topishi mumkin: 

•  davlat byudjeti; 

•  byudjetdan tashqari davlat maqsadli fondlari; 

•  davlat krediti. 

                                                 

27

  Sovetlar  davridagi  tegishli  darsliklarda  moliyaviy  tizimning  sohalari,  ko‘pchilik  hollarda,  ikki  xil  tarzda  talqin 

qilingan  edi.  Leningrad  (hozirgi  Sankt-Peterburg)  maktabining  vakillari  (Aleksandrov  A.M.,  Voznesenskiy  E.A., 

Jevtyak  P.N.,  Romanovskiy  M.V.,  Kolesnikov  V.I.  va  boshqalar)  fikriga  ko‘ra,  moliyaviy  tizim  odatda,  ikki 

sohadan,  ya’ni  1)  korxonalar  va  xalq  xo‘jaligi  tarmoqlari  moliyasi  hamda  2)  umumdavlat  moliyasidan  iborat 

bo‘lgan. Moskva maktabining vakillari (Shermenev M.K., Nikolskiy P.S, Molyakov D.S., Rodionova V.M., Guyda 

T.V.  va  boshqalar)  fikricha  esa,  moliyaviy  tizimning  sohalari  kuyidagilardan  tashkil  topgan: 1) moddiy  ishlab 

chiqarish sohasi moliyasi; 2) Davlat byudjeti; 3) noishlab chiqarish sohasi moliyasi. Shunday bo‘lishiga qaramasdan 

ularning  har  ikkalasi  ham  SSSRning  iqtisodiy  bazisiga  va  u  tomonidan  amalga  oshirilgan  moliyaviy  siyosatga 

mazmunan mos kelgan edi. 

---

112