|
4.3. Moliyaviy oqimlarni boshqarish
Korxonalarning
jamg‘armalari,
daromadlari
hamda
markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan moliyaviy resurslar
fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish jarayonidagi pul
mablag‘larining miqdoriy va sifat jihatidan harakatiga moliyaviy
oqim deyiladi. Moliyaviy oqimlarning hajmi ular asosida
shakllanishi lozim bo‘lgan moliyaviy resurslar fondlarining
o‘lchamiga bog‘liq. Mamlakatning iqtisodiy qudrati qancha kuchli
bo‘lsa, uning o‘sishiga xizmat qiluvchi moliyaviy resurslar fondi va
moliyaviy oqimlar hajmi shuncha katta bo‘ladi.
Moliyaviy oqimlarning sifat jihatdan tavsifnomasi ular
shakllantiruvchi
moliyaviy
resurslar
fondining
nimaga
mo‘ljallanganligi bilan bevosita bog‘liq. Masalan, soliqli moliyaviy
oqim bilan korxonaning tushumini shakllantiruvchi moliyaviy oqim
sifat jihatidan bir-biridan farqlanadi. Shuning uchun ham ularni
boshqarish metodlari ham turlichadir. O‘zining sifat mazmuniga
ko‘ra quyidagilarni farqlash maqsadga muvofiq:
• byudjetli-soliqli moliyaviy oqimlar – barcha darajalardagi
byudjetlarning mablag‘larini shakllantirish va ulardan foydalanish
jarayonida vujudga keladi;
• tijorat (tijoriy) moliyaviy oqimlari – tadbirkorlik xo‘jalik
subyektlari tomonidan amalga oshiriladi;
• nobyudjet moliyaviy oqimlar – notijorat tashkilotlarining
fondlarini shakllantiradi.
Moliyaviy
oqimlarni
boshqarishning
funksiyalari
quyi-
dagilardan iborat:
• qonunchilik – Oliy Majlisning vakolatida;
• nazoratchilik (tartibga soluvchanlik) – Hisob palatasi va
mamlakatning boshqa nazorat organlari (Moliya vazirligi, soliq va
bojxona qo‘mitalari va boshqalar) tomonidan amalga oshiriladi;
• boshqaruvchanlik – korxona va korporatsiyalar, banklar,
soliq organlari, G‘aznachilik apparati va Moliya vazirligining hisob-
kitob-kassa va boshqa xizmatlarining vakolatida;
• nazorat-kuzatuv – korxonalarning moliyaviy jihatdan kasodga
uchraganligi to‘g‘risidagi ishlarni ko‘radigan va bu holda moliyaviy
oqimlar ustidan nazoratni amalga oshiruvchi arbitrajlik sudlari
tomonidan bajariladi.
97
- aksiyalar, obligatsiyalar, boshqa qimmatli qog‘ozlar va
omonatlar bo‘yicha olinadigan daromadlar;
- notijorat tashkilotning mulkidan, notijorat tashkilotlarining
yordami asosida tuzilgan xo‘jalik jamiyatlarining faoliyatidan
olinadigan daromadlar;
• tijorat tuzilmalari va xususiy shaxslarning homiylik
yordamlari;
• ta’sischilardan doimiy ravishda va bir vaqtning o‘zida tushib
turishi mumkin bo‘lgan tushumlar;
• qonun bilan ta’qiqlanmagan boshqa tushilmalar (masalan,
ko‘ngillilarning mehnat sarflari, resurslarni jalb qilish bo‘yicha
o‘tkazilgan tadbirlar (lotereyalar, auksionlar, ko‘ngilxushlik,
madaniy, sport va boshqa ommaviy tadbirlardan)dan kelgan
tushumlar.
Turli mamlakatlarda notijorat tashkilotlarini moliyalashtirish
manbalarining tarkibiy tuzilmasi turlichadir. Masalan, rivojlangan
mamlakatlarda xususiy xayriyalarning miqdori keyingi yillarda
1%dan (Yaponiyada) 20%gacha (AQShda) oraliqda bo‘lgan va
o‘rtacha 11%ni tashkil etgan. Hukumat ajratmalarining salmog‘i
esa 26%dan (Germaniya) 71%gacha bo‘lib, uning o‘rtacha
darajasi 48%ga teng bo‘lgan. Notijorat tashkilotlarining o‘zlari
tomonidan ishlab topilgan mablag‘larning salmog‘i 23%dan
(Vengriya) 71%gacha tebranib, uning o‘rtacha darajasi 41%
atrofida edi.
Notijorat faoliyatni moliyaviy jihatdan tartibga solishning
shakllari, ularning davlat va mahalliy hokimiyat organlari bilan
hamkorligi har bir mamlakatning tegishli qonunlari yordamida
amalga oshiriladi. Ularni moliyaviy jihatdan qo‘llab-quvvatlash
bevosita va bilvosita shakllarda amalga oshirilishi mumkin.
Notijorat sektorni davlat tomonidan bevosita qo‘llab-
quvvatlashning uch asosiy shakli mavjud:
• to‘g‘ridan-to‘g‘ri (bevosita) byudjet investitsiyalari;
• hamkorlikda moliyalashtirish;
• davlat ijtimoiy buyurtmasi.
Notijorat sektorni bilvosita moliyalashtirish shaklidan ham,
ya’ni notijorat tashkilotlarini davlat va mahalliy hokimiyat organlari
oldidagi to‘lovlari va boshqa shunga o‘xshash majburiyatlaridan
ozod qilish shaklidan ham amaliyotda tez-tez foydalaniladi.
Bilvosita moliyalashtirishning asosiy ko‘rinishlari quyidagilardan
iborat bo‘lishi mumkin:
• soliq xarakteriga ega bo‘lmagan imtiyozlar;
98
• soliqlardan imtiyozlar;
• boshqa imtiyozlar.
Soliq to‘lashda imtiyoz berish quyidagi ko‘rinishlarda bo‘lishi
mumkin:
• xayriya qiluvchilar uchun imtiyozlar;
• homiylik qiluvchi yuridik shaxslar uchun imtiyozlar.
Boshqa imtiyozlar quyidagi ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi:
• notijorat tashkilotlarining faoliyati uchun binolarni ijaraga
olish, yer maydonlarini ajratish;
• litsenziyalashtirishning soddalashtirilgan tizimini joriy etish;
• aloqa xizmatlari va kommunal xizmatlarni to‘lashda imtiyozli
tariflardan foydalanish;
• va boshqalar.
Davlat
organlari
notijorat
tashkilotlarining
faoliyatiga
aralashish, agar ularning sarflanishi tashkilotning maqsadlariga
mos kelayotgan bo‘lsa, xarajatlarning yo‘nalishiga o‘zgartirishlar
kiritish huquqiga ega emas.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
