Таълим вазирлиги Ўзбекистон Республикаси

Замонавий технологиянинг ишчи кучига ва ишлаб чиқаришга

бўлган талаблари
Замонавий иқтисодиёт - бу XIX асрда Карл Маркс томонидан таърифланганидек, инсон нафақат асосий ишлаб чиқарувчи кучга, балки юқори технологияларнинг устувор ривожланишини таъминловчи манба бўлиб хизмат қиладиган тизимдир.
Индустриал жамиятдан инновацион иқтисодиётга ўтиш жамиятнинг ривожланишидаги бир қатор сифат ўзгаришлари (ақлий, маданий, ижтимоий ва глобал) билан боғлиқ. Ушбу жараённинг натижаларини қисқача тарзда қуйидагича умумлаштириш мумкин:

• 
  аҳоли юқори ҳаёт даражаси билан ажралиб туради;
  
• 
  "меҳнат" омили инсон капиталига айлантирилди - бу юқори малакага эга, ижодий ва илмий салоҳиятга эга бўлган мутахассислар;
  
• 
  иқтисодиётнинг юқори маҳсулдорлиги, билим соҳаси, ялпи ички маҳсулотда юқори сифатли ва инновацион хизматларнинг улуши юқори бўлган инновацион сектор иқтисодиётда устунлик қилади;
  
• 
  иқтисодиёт аста-секин ўсиш суръатларини секинлаштириб, сифатли, инновацион ўзгаришларни амалга оширади;
  
• 
  рақобат барча иқтисодий ва бошқа фаолият турларини қамраб олади;
  
• 
  глобал миқёсдаги инқирозлар даврий бўлиб, кучаяди.
  

Умуман олганда, ушбу ўзгаришлар тез ўзгариб турадиган билимлардан янада интенсив фойдаланиш, маълумотларга кириш ва ишлов бериш имкониятларининг кенгайиши, мунтазам операцияларни бажаришда шахснинг ақл-заковати ва ижодий қобилиятларини жалб қилиш билан боғлиқ.
ХХ асрнинг 80-йилларнинг бошларида дунёнинг етакчи иқтисодиётлари маълум вақт ўтгач ишлаб чиқариш жараёнида муҳим рол ўйнайдиган маълумотлар ва билимлар билан қуролланиб олдилар. Бугунги кунда ривожланган мамлакатлар иқтисодиёти "билимларга асосланган жамият" тамойилига асосланиб иш тутади, бунда билимнинг манба ва иқтисодий фаолият натижаси сифатида аҳамияти ва роли кескин ўзгаради. П.Друcкернинг сўзларига кўра, "билим ишлаб чиқаришнинг асосий шартига айланди".
Башоратларга кўра, XXI асрнинг биринчи чораги бир-бирини чуқурлаштирадиган глобал инқирозлар: демографик, иқтисодий, технологик ва бошқа инқирозлар орқали ўтади. Айнан шу янги муаммоларни қўйиб, уларнинг ечимини фақат қуйидаги кўрсаткичлар таъсирини ҳисобга оладиган янги илмий қоида таклиф қилиши мумкин:

• 
  машиналар ва машина «интеллекти» илгари одамлар ва уларнинг интеллекти бажарган функцияларни ўзлаштириб оладиган структурали ишсизликнинг ўсиши;
  
• 
  унинг учун бир томондан, тўлиқ иш билан банд бўлган ва ишдан ташқари вақтда ҳам ишлайдиган ходимлар гуруҳи, бошқа томондан эса вақтинчалик ёки қисқа муддатли шартномалар асосида қисман иш билан банд бўлган «захира» шахслар доимий ортиб бориши хос бўлган ишчи кучи структурасидаги қутблашув жараёнининг кучайиши;
  
• 
  меҳнат жараёнининг биринчи навбатда, режалаштирилган ишларни ҳам, якуний натижаларни ҳам компьютерлар белгилаб берадиган тўлиқ компьютерлаштирилган ишчи муҳитга ўрнашадиган ходимлар учун ўзгариши.
  

Машҳур рус олими Ю.В.Яковецнинг фикрига кўра илмий билимлар тизимида асосий ўрин қадриятлар ва устуворликлар тизимида мумкин бўлган ўзгаришлар туфайли асосланади. Унинг фикрича, инқироздан фақат гуманистик
ноосфера постиндустриал ишлаб чиқариш режими ва унинг биринчи босқичи - олтинчи технологик режим асосида чиқиш мумкин. Фалсафий тилда атганда, ҳар қандай маҳсулот - бу нарсада мужассамланган объектив инсоний билим, унинг ёрдами билан яратилган объектни ифодалайди.
Замонавий шароитда билимлар ролининг ўсиб боришига меҳнат соҳасидаги қуйидаги тенденциялар таъсир кўрсатмоқда:

• 
  меҳнат жараёнларини интеллектуаллаштириш,
  
• 
  ижодий меҳнат улушини ошириш;
  
• 
  инсон капитали сифати, маълумот ва малака даражасига талаблар кучайиши.
  

«Билимлар ривожланиши – инсон – иқтисодиёт» - тараққиётни белгилаб берадиган янги глобал феномен хисобланади.
Шуни ёдда тутиш керакки, билим иқтисодий субъект доирасида тушунишни, тизимлашни ва мақсадли самарали фойдаланишни талаб қиладиган маълумотларга нисбатан чуқурроқ ва мураккаброқ ҳодисадир. Билим бутун жамият ва маълум бир корхонага алоҳида равишда иқтисодиётнинг ривожланишида сифат жиҳатидан силжиш имконини беради. Буни қўллаб- қувватлаш учун биз П.Друкернинг башоратли сўзларини келтиришимиз мумкин: "XXI аср этакчилик ва ақлий меҳнат маҳсулдорлигининг ўсиши асри бўлади", фақат бунинг учун "инсон – ишлаб чиқариш" тизимининг янги ижтимоий ва меҳнат муносабатлари зарурдир.
Корхоналар фойдаланадиган билимларни махсус ва умумий билимларга бўлиш мумкин. Биринчиси ўз ичига ноу-хау, патентлар, маълум бир маҳсулот учун бозорда тадқиқот материаллари, ўзига хос (гудвилл) корпоратив маданияти, бошқарувнинг махсус усуллари ва воситалари, ходимларни рағбатлантиришнинг оригинал (гудвилл) усуллари ва бошқаларни ўз ичига олади. Махсус билимлар иқтисодий ривожланишнинг ушбу босқичида хўжалик юритувчи субъектнинг рақобатли устунлиги сифатида намоён бўлади, чунки унинг ўзига хос қобилиятларини шакллантиради, масалан, ташкилий капитал шаклида. Умумий билимлар маҳсулотнинг айрим турларини, иқтисодиётнинг айрим тармоқларига хос бўлган асосий технологияларни, асосий қонунларни ва бошқаларни ишлаб чиқаришни ташкил этиш имкониятларини билишни ўз ичига олиши керак. Бу билимларга тармоқдаги барча касбий ҳамжамият эгадир.
Дунёда иқтисодиётни интеллектуаллаштириш бўйича шиддатли жараён рўй бермоқда. Асосий ишлаб чиқариш манбаи сифатида инсонпарварлик капиталига асосланган юқори интеллектуал соҳалар, ишлаб чиқаришнинг энг янги юқори технологияли турлари ва ташкилотларнинг мослашувчан шакллари
бундай иқтисодиётнинг ривожланиш йўналишини белгилайди. Масалан, Норвегия, Канада, Германия, Ирландия ва Австрия каби давлатлар ўз миллий иқтисодиётларининг миллий бойликнинг 50% ёки ундан кўпроқ ўсишини таъминлайдиган замонавий билимларни ишлаб чиқариш ва фойдаланишга йўналтирдилар ва мақсад бу илмий салоҳиятни амалга ошириш орқали интеллектуал маҳсулотни ишлаб чиқаришдир.
Ҳар қандай мамлакатнинг муваффақиятли ижтимоий-иқтисодий ривожланиши жамиятнинг турли хил билимлар, ғоялар ва маълумотларни олиб киришга тайёрлигига, шунингдек, уларни самарали равишда қайта ишлаш қобилиятига боғлиқдир. Иқтисодий нуқтаи назардан интеллектуал капитални импорт қилиш асосан ривожланган ва етакчи мамлакатлар бўлган импорт қилувчи давлатлар учун жуда фойдали бўлиб, бу уларга глобал иқтисодий ривожланиш шароитларида бошқа мамлакатларга ўз шартларини ўтказиш имконини беради. Бироқ, бу ҳолат экспорт қилувчи мамлакатлар учун икки ёқлама характерга эга. Бир томондан, бу "ақллилар оқими" муаммосига, маълум бир мамлакатнинг интеллектуал салоҳиятининг пасайишига олиб келади, иккинчи томондан, илмий ходимларнинг билим, тажриба ва кўникмалар алмашиш, таълим тизимини ривожлантириш учун ҳаракатлари кузатилади.
Таъкидлаш жоизки, Ўзбекистон Республикаси учун интеллектуал капиталнинг халқаро миқёсда ривожланиши янги технологияларга кириш имкониятлари нуқтаи назаридан ўз имкониятларини кенгайтирмоқда, бу юқори қўшимча қийматга эга маҳсулотларни яратиш, инновациялар ва фикрлашнинг ўзига хослигини рағбатлантириш, касбий кўникмаларни ривожлантириш ва такомиллаштиришга имкон беради.
Мамлакатимиз учун ўсиш ва интилишнинг ягона варианти жаҳон бозорининг 20-30 фоизини эгаллайдиган бошқа ривожланган давлатлар билан ҳамкорлик қилишдир ва айнан улар билан янги технологиялар устида ишлаш зарур. Шундай қилиб, энг асосийси кейинги йўлни аниқлайдиган технологияларга ишонишдир. Ҳукумат биринчи навбатда унинг молиявий- иқтисодий блоки устида ишлаши зарур.
Аммо, бошқа томондан, мамлакатга, хусусан, халқаро корпорациялар томонидан чет эл инвестицияларини жалб қилиш бир қатор салбий оқибатларга олиб келиши мумкин. Хусусан, маҳаллий корхоналарнинг илмий тадқиқотчи ходимларга мурожаат қилиш имконияти йўқлиги, инвесторларнинг ўз манфаатларини ўтказишга ҳаракат қилиши, лойиҳаларининг ёпилиши, миллий интеллектуал капиталнинг кўпайиши секинлашуви, муаллифлик ҳуқуқларининг ва интеллектуал мулк ҳимоясининг бузилиши.
Ишлаб чиқаришнинг ривожланишидаги умумий тенденция хом ашё ва материалларнинг ўзига хос истеъмоли сезиларли даражада пасайиши билан бир қаторда, уни ишлаб чиқаришда фойдаланилаётган тобора мураккаб воситалар қиймати ва энг муҳими, юқори даражадаги маҳсулотни олиш учун зарур бўлган билим улушининг кўпайиши ҳисобланади. Ишлаб чиқариш жараёнидаги бундай бурилиш туфайли ходимларнинг ишларни бажаришдаги мустақиллиги ошади ва натижа (меҳнат маҳсули) тобора қадрланиб бора бошлайди - у қандай ишлаб чиқараётгани эмас, балки ишчи нима ишлаб чиқариши муҳим.
Шундай қилиб, маҳсулотни ишлаб чиқаришда кўпроқ билимлар ишлатилади, инсонлар билимлари маҳсулотга қанчалик чуқур кириб борса, маҳсулот даражаси шунчалик юқори бўлади. Юқори технологияли ишлаб чиқаришни яратиш, ходим саноат ишлаб чиқаришда аниқланган ва тартибга солинадиган функцияларни бажаришдан мураккаб технологик ўзаро таъсирли янги ақлли бошқарув функцияларига ўтганда, меҳнат жараёнлари таркибидаги доимий ўзгаришларни ва ходимларнинг янги функцияларини ҳисобга олган ҳолда, меҳнатнинг инновацион моделини шакллантиришга янгича ёндашувларни талаб қилади. Улар нафақат техник жараённи тартибга солиш, балки ишлаб чиқариш натижалари учун жавобгарликни ошириш билан бирга келади. Бундай кескин ўзгаришлар ходимлар ва иш берувчилар томонидан иш дунёсида талабларнинг янги даражасига кўтарилади (2.4-жадвал).