Таълим вазирлиги Ўзбекистон Республикаси

Иқтисодиётни рақамлаштириш шароитларида инсон ресурсларини такомиллаштириш йўналишлари

Рақамли иқтисодиёт қуйидаги учта даража билан ифодаланиб улар ўзаро чамбарчас боғлиқликда фуқаролар ҳаётига ва ташкилотнинг инсон ресурсларига таъсир кўрсатади:

1. 
   муайян субъектларнинг (товарлар ишлар ва хизматлар таъминотчилари ва истеъмолчилари) ўзаро алоқалари амалга ошириладиган бозорлар ва иқтисодиёт тармоклари (фаолият соҳалари);
   
2. 
   бозорлар ва иқтисодиёт тармокларини (фаолият соҳаларини) ривожлантириш учун компетенциялар шаклланадиган платформа ва технологиялар;
   
3. 
   платформалар ва технологияларни ривожлантириш ҳамда бозор субектлари ва иқтисодиёт тармоқлари (фаолият соҳалари) самарали ўзаро алоқа қилиши учун шарт-шароит яратадиган ва меъёрий тартибга солиш, ахборот инфратузилмаси, кадрлар ва ахборот хавфсизлигини қамраб оладиган муҳит.
   

Рақамли иқтисодиётда бозорлар ва тармоқларни (фаолият соҳаларини) самарали ривожлантириш фақат ишлаб чиқилган платформалар, технологиялар, институционал ва инфратузилма муҳитлари мавжуд бўлган тақдирда мумкин.
Рақамли иқтисодиётнинг ривожланишини бошқариш учун асосий йўналиши бўйича мақсад ва вазифаларни белгиланиши зарур, уларга қуйидагилар киради:

1. 
   норматив тартибга солиш;
   
2. 
   кадрлар ва таълим; тадқиқот компетенциялари ва техник асосларни шакллантириш; ахборот инфратузилмаси; ахборот хавфсизлиги.
   

Норматив тартибга солишга алоқадор йўналишнинг асосий мақсади замонавий технологиялар вужудга келиши ва ривожланиши, шунингдек, улардан (рақамли иқтисодиётдан) фойдаланиш билан боғлиқ иқтисодий фаолиятни амалга ошириш учун қулай ҳуқуқий режимни шакллантирадиган янги тартибга солувчи муҳит шакллантириш ҳисобланади. Бу йўналиш бўйича қуйидагилар кўзда тутилади:

• 
  рақамли иқтисодиётни бошқариш соҳасидаги ўзгаришлар ва компетенцияларни (билимларни) бошқариш учун доимий амал қиладиган механизм яратиш;
  
• 
  рақамли иқтисодиётни яратишнинг устувор вазифаларини ҳал этишга қаратилган асосий ҳуқуқий чекловларни бекор қилиш ва алоҳида ҳуқуқий институтларни яратиш;
  
• 
  рақамли иқтисодиётнинг ривожланиши билан боғлиқ муносабатларни ҳар томонлама қонуний тартибга солишни шакллантириш;
  
• 
  замонавий технологиялардан фойдаланиш, маълумотларни тўплаш ва улардан фойдаланиш билан боғлиқ иқтисодий фаолиятни рағбатлантиришга қаратилган чора-тадбирлар кўриш;
  
• 
  рақамли иқтисодиётни бошқариш соҳасида компетенцияларни ривожлантириш учун услубий асосларни яратиш.
  

Кадрлар ва таълимга тааллуқли йўналишнинг асосий мақсадлари қуйидагилар ҳисобланиши зарур:

• 
  рақамли иқтисодиётни ўқитиш учун асосий шарт-шароитларни яратиш;
  
• 
  рақамли иқтисодиётни малакали кадрлар билан таъминлаши керак бўлган таълим тизимини такомиллаштириш;
  
• 
  рақамли иқтисодиёт талабларига асосланган меҳнат бозори;
  

•зарур компетенцияларни ривожлантириш ва ходимларнинг миллий рақамли иқтисодиётини ривожлантиришдаги иштирокини рағбатлантириш тизимини яратиш.
Инсон ресурслари сифатини ошириш умумий таълимни ривожлантириш тизимига киритилган бўлиб, у индивидуаллашишни, амалий ва фундаментал кўникмаларга эътибор қаратишни, қўшимча таълим доирасини кенгайтиришни
таъминлайди. Касбий таълим тизимини ривожлантириш - ўқув жараёнининг барча босқичларида иш берувчиларнинг иштирокини кенгайтиришдир. Олий касбий таълим тизимини ривожлантиришнинг асосий шартларидан бири талабалар ва ўқитувчиларни фундаментал ва амалий тадқиқотларга жалб қилиш ҳисобланади. Бу нафақат дунёга машҳур рус илмий мактабларини сақлаб қолишга, балки инновацион билимлар иқтисодиёти эҳтиёжларига йўналтирилган тадқиқотчиларнинг янги авлодини ўстиришга ёрдам беради. Миллий малака тизими, сертификатлаштириш тизими ва фуқароларнинг ҳаёти давомида ўзини ўзи англаши учун шароит яратиш учун инсон салоҳиятидан максимал даражада фойдаланишни таъминлайдиган модулли дастурларни жорий этиш асосида узлуксиз таълим тизимини шакллантиришга алоҳида эътибор қаратилмоқда.
Ишлаб чиқаришни инерцион жиҳатдан янгилашга қодир бўлган ишчи кучларининг касбий-малакавий ривожлантириш жараёнида таълим соҳасига инвестициялар учун хос бўлган хусусиятларни ҳисобга олиш керак.
Биринчидан, таълим соҳасидаги инвестицияларнинг асосий хусусияти шундаки, улар жамиятнинг интеллектуал ва маънавий салоҳиятини кўпайтиришга, шунингдек ҳар бир кишининг ижодий қобилиятларини, касбий маҳоратини, ижтимоий ва ижодий салоҳиятини ривожлантиришга, унинг ижтимоий мавқеини оширишга қаратилган.
Иккинчидан, улар бир вақтнинг ўзида амалга оширилади ва ишлаб чиқаришни инновацион янгилаш талабларининг ортиб бориши сабабли ишчиларни қайта тайёрлаш зарурати пайдо бўлгунга қадар ишлаб чиқариш жараёнининг бир неча тцикллари давомида ўзлари учун тўлашади. Бинобарин, таълимга инвестициялар асосий воситалар айланмасига ўхшаш оборот шаклини олади ва бевосита ишлаб чиқариш харажатларига боғлиқ бўлиши керак. Ишчиларни тайёрлаш ва малакасини оширишга сарфланган харажатларнинг бир қисмини янги ташкил этилган юқори технологияли маҳсулотларга ўтказиш жараёнида, ишчиларнинг кўпроқ малакали қисми тенг вақт оралиғида олдинги тайёргарлик даражасига эга бўлган ходимларга нисбатан юқори харажатларни келтириб чиқаради.
Учинчидан, ходимларни ўқитиш ва малака ошириш харажатлари янги ишлаб чиқарилаётган маҳсулотга ўтказиладиган вақтнинг узунлиги олинган касб билимларининг маънавий қариши даври билан белгиланиши керак. Бу давр, ўз навбатида, фан ва техниканинг тегишли соҳаларида билимларни янгилаш циклининг давомийлигидан келиб чиқади. Кадрлар тайёрлаш ва қайта тайёрлаш харажатларини қоплашнинг белгиланган муддатини қисқартириш
истаги ишлаб чиқариш таннархининг асоссиз ошириб юборилишига ва даромаднинг пасайишига олиб келади. Аксинча, унинг кенгайиши ишлаб чиқаришни инновацион янгилаш билан шуғулланадиган ишчиларнинг касбий малака даражасининг ўсишига тўсқинлик қилмоқда. Шундай қилиб, у вақтнинг тенг вақт оралиғида ўртача ишчи кучидан юқори нархни яратиш имкониятини чеклайди.
Тўртинчидан, ўқув жараёни талабаларни доимий равишда янгиланиб турадиган билимлар тизимига жалб қилишни ўз ичига олади, бу муқаррар равишда юқори малака даражасига эга бўлган ишчи кучини кўпайтиришни белгилайди. Бозор муносабатлари механизмининг шаклланиши ва ривожланиши шароитида юқори технологияли маҳсулотлар жаҳон бозорида барқарор мавқега эга бўлиш истаги, фақат инновацион лойиҳаларни амалга оширувчи ишчи кучини кўпайтириш зарур.
Бешинчидан, таълимга инвестициялар, ишчи кучининг касбий-малакавий ривожланиши тўғридан-тўғри ва билвосита бўлиши мумкин. Таълим соҳасидаги тўғридан-тўғри харажатлар бевосита янги ўқув биноларини қуриш ва мавжудларини реконструкция қилишга, уларнинг моддий-техник жиҳозланишига, ўқув жараёнини ташкил қилиш учун техник воситалар тизимини такомиллаштиришга, профессор-ўқитувчиларга иш ҳақини тўлашга, ахборот ва таълим технологияларини ривожлантиришга, электрон ва қоғоз шаклидаги воситаларда ўқув материаллари бўйича ходимларни ўқитиш ва уларнинг малакасини ошириш жараёнини бошқаришга йўналтирилади. Билвосита харажатлар ишлаб чиқаришнинг илмий ва технологик ривожланиши замонавий талабларига жавоб берадиган ишчиларни тайёрлаш ва малакасини ошириш жараёни билан боғлиқ: бундан ташқари, инвестициялар жамиятнинг илмий жамғармаси билим тизимини ривожлантиришга, фундаментал ва амалий тадқиқотларга, ўқув ва илмий ишларнинг ахборот соҳасини ўзгартиришга, малака ошириш. талабалар учун билим тизимини узатувчи ўқув юртларининг илмий ва педагогик кадрлари таркибини такомиллаштириш, охир-оқибат уларнинг ижтимоий ҳимояланганлигини кучайтириш талабларига жавоб беради. Бундан ташқари, илмий билимлар оммалашиб боради ва уларни ишлаб чиқаришга сарфланганларга қараганда анча кам куч ва воситалар билан ўзлаштирилади. Улар узоқ вақт давомида жамиятга хизмат қилишлари мумкин, бу эса кейинги авлодлар томонидан уларни эгаллашнинг эркин табиати ҳақида нотўғри фикрга олиб келиши мумкин.
Юқори малакали ишчи кучидан фойдаланган ҳолда ишлаб чиқариладиган сифатли янги маҳсулот турларини ишлаб чиқаришда юқори харажатлар барча
турдаги ресурсларни олдинги босқичларда - ҳар бир ходимни ўқитиш ва малакасини ошириш даврида юқори харажатларни талаб қилади. Шу билан бирга, жамият интеллектуал ходимларни кўпайтиришга ажратиши мумкин бўлган ресурсларнинг чекланганлиги улардан фойдаланишни оптималлаштириш ва шу сабабли инновацион лойиҳаларни муваффақиятли амалга ошириш учун юқори малакали мутахассисларга эришиш зарурлигини асослаб беради.
Иқтисодий ривожланиш суръатларининг ўсиши, унинг ривожланишининг инновацион турига ўтиш натижасида юзага келган ва инсон ресурслари ролининг ошишига олиб келадиган таркибий ўзгаришлар маданият соҳаси билан ҳам боғлиқ, бу қуйидаги ҳолатлар билан изоҳланади:

• 
  иқтисодий ривожланишнинг инновацион турига ўтиш фақат жамиятнинг ривожланиш мақсадлари ва ахлоқий кўрсатмаларини амалга оширишга имкон берадиган маданий муҳитда мумкин бўлган, интеллектуал ва маданий ривожланиш даражасига, шу жумладан кадрлар учун касбий талабларни оширишни талаб қилади;
  
• 
  шахснинг камол топиши билан, унинг маданий ва ижодий ўзини намоён қилиши, жамият томонидан тўпланган маданий ва маънавий қадриятларни ривожлантириш зарурати ортади. Ушбу эҳтиёжларни қондириш, ўз навбатида, маданий хизматлар бозори ривожланишини рағбатлантиради.
  

Шундай қилиб, инсон ресурслари салоҳиятини янада такомиллаштириш зарурати малакали кадрлар (муҳандислар ва ишчилар) етишмаслиги ва иқтисодий ривожланишнинг асосий омили сифатида инсон капиталининг роли ўсиб бориши билан изоҳланади. Замонавий инновацион иқтисодиётнинг рақобатбардошлиги кўп жиҳатдан профессионал кадрлар сифати, уларнинг ижтимоийлашуви ва ҳамкорлиги даражаси билан белгиланади.
Ўзбекистон Республикасини узоқ муддатли ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш концепцияси ва стратегиялари инсон ресурсларини ривожлантиришдаги мавжуд салбий тенденцияларни бартараф этишни назарда тутади. Асосий вазифа - инсоннинг ақли ва ижодини иқтисодий ўсиш ва миллий рақобатдошликнинг етакчи омилига айлантириш орқали инновацион иқтисодиётни шакллантиришдан иборат.