Таълим вазирлиги Ўзбекистон Республикаси

2.1-жадвал

Меҳнатни бошқариш стереотиплари

Мамлакатимиз амалиётида юзага келган меҳнатни бошқариш мафкураси	Ривожланган мамлакатларда меҳнатни инновацион бошқариш мафкураси
Ажратиб турадиган белгилар
«Қандай ишлаётган бўлсак, шундай яшаяпмиз»	«Қандай яшаётган бўлсак, шундай ишлаяпмиз»
Ресурслар ёндашуви	Шахсий ёндашув
Арзон меҳнат – рақобатли устунлик	Арзон меҳнат – банкрот сари йўл
Минимал ижтимоий стандартлар –	Ривожлантирувчи истеъмол стандартлари

ривожланишсиз кун кўриш стандартлари
Иш ҳақи ишчи кучи харажатларининг элементи сифатида	Иш ҳақи инсон капиталига инвестициялар сифатида
Кун кўриш учун зарур бўлган минимумга етмайдиган минимал иш ҳақи инсоннинг яшаш табиий ҳуқуқининг иқтисодий ифодаси саналмайди	Ишчи кучини вақт бўйича тиклаш заруратини ҳисобга оладиган такрор ишлаб чиқариш кафолати сифатида минимал иш ҳақи
Аҳолини такрор ишлаб чиқаришнинг тор тури	Аҳолини такрор ишлаб чиқаришнинг кенг тури
«Иқтисодий қашшоқлик» сезилари кўлами, унинг инсон капитали сифатини таъминлайдиган фаолият турларида оммавий тарқатиш	Ишлаётган одам камбағаллиги – нонсенс, тўлов бўйича малакали меҳнат устуворлиги, иш ҳақи инсон ресурсларидан фойдаланиш иқтисодий самарадорлиги нормативи сифатида
Жамиятда ижтимоий ва иқтисодий табақалашувнинг ўсиш тенденцияси	Асосланган табақалашув: маънавий ва ижтимоий ўзаро боғлиқлик
Ишчи кучи ва капитал ҳаракатчалигининг пастлиги	Ишчи кучи ва капитал ҳаракатчалигининг юқорилиги
Меҳнат самарадорлиги пастлиги	Меҳнат самарадорлиги юқорилиги
ЯИМда иш ҳақи фондининг улуши
25-27%	50-60%
Меҳнат иқтисодий самарадорлиги
Бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатлардан анча юқори	Ишчи кучидан фойдаланиш ижтимоий нормал даражасига жавоб беради
Иш ҳақини пасайтиришда мослашувчанлик ва қаттиқ бандлик орқали иқтисодиётда инқирозли ва технологик «шок»ларга мослашув	Иш унумдорлиги юқори ва талаб юқори бўлган ходимлар иш ҳақи юқорилигини сақлаган ҳолда мослашувчанлик ва қаттиқ бандлик орқали иқтисодиётда инқирозли ва технологик «шок»ларга мослашув
Ушбу бошқарув парадигмасининг асосий вазифаси – жамиятда ижтимоий кескинлик устидан ғоявий-сиёсий назорат ўрнатиш	Асосий вазифа ва бошқарув тамойили – мулкдор ва ёлланма ходим манфаатлари бир хиллигини таъминлаш: мулкдор учун максимал даромад ва ишлаб чиқаришда банд бўлган ходим учун максимал фаровонлик

Шундай қилиб, жараённи бошқариш тузилмаси ва схемасига қараб, "масофадан ишлаш" - бу компьютерлаштириш орқали жараёнларни соддалаштириш (масалан, маъмурий ва бошқарув функцияларини, шунингдек, иш жараёнини режалаштириш функцияларини узатиш) табиий ривожланишининг маҳсули деб доимий ишчиларни вақтинча ёки тўлиқ иш ҳақи тўланадиган ишчиларнинг функционал мажбуриятларини хусусий

агентликлар вакили бўлган воситачилар қўлига топширишга имкон беради деб тахмин қилиш мумкин.
Ахборот технологиялари минг йиллар давомида шаклланган идеалларимизни оёғини осмондан килиб юборди, вақт ва маконнинг чексиз туюлган чегараларини тубдан ўзгартирди, ҳаётимизнинг барча соҳаларига кириб борди. Бизнинг оталаримиз ва боболаримиз эга бўлган ишончли иш жойи энди йўқлиги аён бўлмоқда. Wirtschaftswoche иқтисодий ҳафталиги бош шарҳловчиси Дитер Шнаас ўз мақолаларидан бирида айтадики: «Бугунги кунда доимий иш ўрнига эга бўлган ҳар битта эллик яшар киши уни йўқотишдан қўрқади, чунки билади: бир нарса бўлса ундан иш жойини тарк этиш сўралади. Ҳар бешта ходимдан биттаси кам ҳақ тўланадиган секторда банд бўлиб, соатига 10 евро олган ҳолда аранг кун кўришга мажбур. Ҳар тўрт кишидан биттаси
«алмисоқдан қолган меҳнат шароитлари»да яъни тўлиқсиз иш кунида, вақтинчалик меҳнат шартномаси асосида, амалиётчи ёки илмий ходим лавозимида бўш ўрин кутган ҳолда ишлашга мажбур. Янги ходимларнинг ярмидан кўпи вақтинчалик меҳнат шартномаси бўйича ишга қабул қилинади ва бу яримнинг ҳам ярмидан кўпи яна шунга ўхшаш фаолият излашга мажбур бўлади»¹⁰. Бу «замонавий меҳнат соҳасида унинг ноаниқлиги аниқ бўлиб қолмоқда» деганими?
Бу танганинг бир томони, холос. Агар танганинг иккинчи томонига назар ташлайдиган бўлсак, уй офисида ишлаш, иш вақтини ҳисобга олиш каби янгиликлар киритиш, шунингдек, иш жойини ва мажбуриятлар доирасини ўзгартириш, иерархияларни бузиш, касб ҳақида классик тасаввурларни кенгайтириш ва ўзгартириш имконини берадиган касб билан боғлиқ бошқа истиқболлар очилади. Кўпчилик бу опциялардан жон деб фойдаланади, ноаниқликдан асло азият чекмайди.
Шундай қилиб, 80-йилларнинг охиридан бошлаб, янги технологиялар касбий кўникмалар ва ишларни корхона даражасида ташкиллаштиришга имкон беради. Иш берувчилар тобора турли хил машиналарни бошқаришда иштирок этадиган ва иш станциялари ўртасида ҳаракатланишни талаб қиладиган ишчиларнинг кўп қиррали табиати тўғрисида ташвиқот қилмоқдалар. Ишчилар сонининг кўпайиши янги технологиялар ёрдамида ишлаб чиқарилган, ишлов берилган, сақланган ва мусодара қилинган маълумотларни таҳлил қилиши ва қўллаши керак. Биргаликда ишлаш жараёнида доимий равишда такомиллашиб бориши учун барча турдаги ишчиларни бригадаларга ажратиш мумкин.





¹⁰ Wirtschaftswoche, №26. S 105
Компьютерлаштириш натижасида иш берувчилар иш вақтини, шунингдек вазифани бажариш муддатини аниқ ҳисоблаш имкониятига эга бўлади. Натижада иш соатларига бўлган эҳтиёжни ҳисобга олган ҳолда "мақсадли" ёллаш ўтказиш мумкин бўлади. Бундан ташқари, янги технологиялар қисқа вақт ичида ҳар хил турдаги ишчиларни ёллаш билан боғлиқ анъанавий харажатларни бартараф қилиши мумкин, чунки уларнинг ёрдами билан зарур иш ҳажмини ҳисоблаш, зарур ишчилар сонини олиш ва иш ҳақини ҳисоблаш мумкин бўлади.
Бироқ, самарадорлигини икки баравар ёки уч баравар оширган тўлиқ автоматлаштирилган тармоқларда ишсизликнинг кўпайиши ёки доимий ишчилар сони барқарорлашуви қайд этилмоқда. Бунга тўлиқ автоматлаштирилган янги хизматлар киради, масалан фақат дастурий таъминот билан молия секторида филиал дастурлари орқали алоқа тизимлари ёки банк тизимларида телефон қўнғироқларини коммутация қилиш. Шундай қилиб, баъзи мутахассисларнинг фикрига кўра, 3D-принтерлар каби ихтиролар 2050 йилга келиб ишлаб чиқаришни жиддий равишда ўзгартириши мумкин. Улар турли хил товарларни (кийим-кечак ва озиқ-овқатдан тортиб электроникагача) ишлаб чиқариши мумкинлиги ва камроқ ишчилар керак бўлиши тахмин қилинмоқда. Эҳтимол, 2050 йилда 3D-принтерлар уйларда бўлади ва одамлар ўзларига керак бўлган ҳамма нарсани ишлаб чиқарадилар.
Келгусида иш берувчилар томонидан асосий эътибор "меҳнатга лаёқатли" ходимларга қаратилади - барча даражаларда, барча соҳаларда, ҳар қандай касб соҳаси учун кўпроқ бўлади. Компаниялар ўсиб бораётган мураккаблик ва тезликни, шунингдек, тобора ортиб бораётган ахборот ҳажмига дош бера олиш қобилиятига бевосита боғлиқдир.
Шундай қилиб, юқори талаб ҳаётнинг барча босқичларида - компаниялар учун ҳам, ходимлар учун ҳам муҳим тушунчадир.
Олинган мутахассислик ёки касбий маҳоратга қўшимча равишда, бугунги кунда асосий малака деб аталадиган тушунчаларга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Касбий компетенция, юқори малакали метакомпетенция ва меҳнатни ички идрок этиш талабнинг асосий омилидир.
Метакомпетенциялар қаторига қуйидагилар киради:

• 
  жамоада ишлаш қобилияти;
  
• 
  чиқишимлилик;
  
• 
  ҳамдардлик;
  
• 
  корчалонларча фикрлаш ва ҳаракат қилиш қобилияти;
  
• 
  низоларга чидамлилик;
  
• 
  рефлексия қобилияти.
  

Ишга бўлган муносабат қуйидаги каби компетенцияларни ўз ичига олади:

• 
  шахсий жавобгарлик;
  
• 
  ташаббускорлик;
  
• 
  очиқлик;
  
• 
  жалб қилинганлик;
  
• 
  юкламаларга бағрикенглик;
  
• 
  ўқишга тайёрлик.
  

Бироқ санаб ўтилган омиллар фақат биргаликдагина муваффақиятга олиб келади ва талаб қилинганликнинг кафолати ҳисобланади. Келажакда рақобатбардошликни ошириш ва барча ходимларни корпоратив муаммоларни ҳал қилишга жалб қилиш учун (уларнинг ёши, соғлиғи ва оилавий шароитларига қараб) иш берувчи ва ходим талаб қилинганлигини тенг равишда назорат қилишлари шарт.
Шундай қилиб, таърифланган асосий компетенциялар меҳнат соҳасидаги ўзгаришларга жавоб ҳисобланади.
Бандлик тузилмаси ва шунга мос равишда бошқарув усуллари янги ахборот технологияларига ўтиш жараёнида инқилобий ўзгаришларни бошдан кечирмоқда. Интернет технологияларининг ривожланиши билан масофадан туриб ишлаш деярли чексиз имкониятларга эга бўлди, бугунги кунда масофавий иш асосида ишлайдиган ходимлар сонини янада кўпайтириш истиқболлари ҳақида кўпроқ гап кетмоқда.
Иқтисодиётнинг ҳозирги ҳолати меҳнатнинг (касбий фаолияти) турли ноодатий шаклларининг фаол тарқалиши билан тавсифланади, улар ХХ аср 80- йиллардан бошлаб ижтимоий ва меҳнат муносабатлари ривожланишининг асосий йўналиши ҳисобланади. Ишга жойлаштиришдаги ушбу инновационликнинг ўзига хос шакллари уларни белгиловчи омилларга боғлиқ.
Ноодатий иш билан бандликнинг қуйидаги шакллари ажратиб кўрсатилади:

• 
  тўлиқсиз бандлик шартларида ишлаш (part-tame work);
  
• 
  муддатли (fixed-term) ёки қисқа муддатли (short-time):
  
• 
  уйдан туриб ишлаш (work at home);
  
• 
  масофадан туриб ишлаш (telework, е-work);
  
• 
  ўзини-ўзи иш билан таъминлаш (self-employment);
  
• 
  ўзини-ўзи сохта иш билан таъминлаш (preudo-self-employment);
  
• 
  вақтинчалик агентлик (temporary-agency).
  

Ишлаб чиқаришни автоматлаштириш шунга олиб келадики, инсон моҳиятан барча асосий фикрлаш жараёнларини бажарадиган ва асосий қарор қабул қиладиган операцион тизимнинг қўшимча бир қисмига айланади.
Кўп иш жойларини автоматлаштиришнинг иқтисодий самараси 2017 йилда Давос саммитидаги мунозараларнинг асосий мавзуларидан бирига айланди. Кўплаб бизнес раҳбарлари ва иқтисодчилар, мустақил равишда ишлаши ва ўрганиши мумкин бўлган машиналарни, яъни сунъий интеллектни ишлаб чиқиш ва тарқатиш натижада ушбу машиналар ўрнини босадиган ишдан кўпроқ иш жойини яратади деб ҳисоблайди. Шу билан бирга, кўплаб иштирокчилар ушбу янги технологик инқилобнинг самаралари тенг тақсимланмаслиги ва меҳнат бозорининг янги моделларига ўтиш кўплаб ишчилар учун зарарли бўлиши мумкинлигидан хавотир билдирдилар. Афтидан, биз аллақачон ушбу жараённинг ҳақиқий бошланишини эътиборсиз қолдирганмиз (2.2-расм).