Таълим вазирлиги Ўзбекистон Республикаси

2.4-жадвал Ишлаб чиқаришни автоматлаштириш натижасида ходимнинг

меҳнати функционалмазмуни ўзгариши

Ходимнинг функциялари		Турли меҳнат воситалари ёрдамида меҳнат функцияларини бажариш билан бандлик
		механик		қисмат автомат.		тўлиқ автомат.
Қўйилган вазифа билан танишиш	мазмуни	Қисман билан банд	иш	Қисман билан банд	иш	Иш билан банд
Технологик жараённи бажаришга тайёргарлик		Иш билан банд		Қисман билан банд	иш	Иш билан банд эмас
Бевосита меҳнат предметига таъсир этиш		Иш билан банд		Қисман билан банд	иш	Иш билан банд эмас
Меҳнат предметини операциялараро кўчириш		Иш билан банд		Қисман билан банд	иш	Иш билан банд эмас
Технологик жараён боришини кузатиш		Иш билан банд		Иш билан банд		Иш билан банд
Меҳнат воситаларини назорат		Иш билан банд		Иш билан банд		Иш билан банд

қилиш, созлаш, таъмирлаш	эмас
Маҳсулот сифати ва сонини назорат қилиш	Иш билан банд	Иш билан банд эмас	Иш билан банд эмас

Иқтисодиётнинг юқори технологияли сектори корхоналари тўпланган инновацион ва ресурс салоҳиятидан фойдаланган ҳолда, иқтисодиётнинг ушбу секторига вертикал ва горизонтал интеграция асосида ишлайдиган, саноат ва бошқарув инновацияларини ишлаб чиқаришга қодир ёш мутахассисларни жалб қилган ҳолда, меҳнат бозорининг самарали моделини ривожлантиришнинг устувор йўналишларини белгилайдилар.

Бундан ташқари, инновацияларни амалга ошириш жараёнида ишчи кучининг таркибий ўзгаришлари саноат меҳнатига нисбатан қўлланиладиган "компенсация" лардан фарқ қиладиган бошқа компенсацион шартларни талаб қилади. Шунга кўра, ходимларни меҳнат унумдорлигини ошириш муаммоларини ижодий равишда ҳал қилишга ундовчи иқтисодий қарорлар қабул қилиш шартлари яратилиши керак. "Вертикал тизим" мутахассис- менежерлари эмас, балки айнан шароитлар меҳнат унумдорлигини оширишга олиб келади. Бундан ташқари, инновацион тизимда бўйсуниш таркиби ўзгариб бормоқда. Вертикал бошқарув горизонтал структурага йўл беради. Бундан ташқари, бир қатор ишлаб чиқаришларда тўғридан-тўғри "раҳбар - ижрочи" функционал алоқалари ўрнатилиши мумкин.
Иқтисодий ривожланиш нафақат аҳолининг иқтисодий фаоллигини рағбатлантиришни, ишчилар сонини кўпайтиришни ва кадрлар етишмовчилигини енгишни, балки иш билан бандликнинг мавжуд тузилмасини ўзгартириш, меҳнат бозорида талаб ва таклифнинг ҳудудий ва таркибий номутаносибликларини бартараф этиш, ишчи кучининг ҳудудий ҳаракатчанлигини ошириш, чет эллик меҳнат муҳожирларини ёллаш ва улардан фойдаланишни оптималлаштириш, миллий иқтисодиётга юқори малакали ва жуда истеъдодли ёш мутахассисларни жалб қилишни кучайтиришни талаб қиладиган босқичга келди.
Янги технологиялар, шунингдек, масофдаан ишлаш, телеконференция ва коворкинг каби янгиликларни олиб келди. Компанияларга камроқ штатдаги ходимлар керак, улар баъзи функцияларни бошқа мамлакатлардаги ҳамкасбларига, ташқи маслаҳатчиларга ва махсус лойиҳаларга вақтинча ёлланган ишчиларга топширишлари мумкин.
Кўп жиҳатдан мамлакатимизнинг10-30 йил ичида муваффақиятга эришиши бизнинг бугунги авлодимизга қандай билим, кўникмаларни
беришимизга боғлиқ бўлади. Бундай шароитда ходимларнинг малакавий даражаси, шахсий салоҳияти (қатъиятлилик, меҳнатсеварлик, профессионал маҳорат ва бошқалар), жамоа билан бирлашиш даражаси, компанияга содиқ муносабат ва самарали ишлашга мотивация билан белгиланадиган персонал сифати ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлади. Шубҳасиз, самарали фаолият юритишда корхона раҳбариятининг шахсий ва касбий фазилатлари ҳам муҳим рол ўйнайди, аммо корхонанинг барқарорлиги ва "омон қолиш" даражаси биринчи навбатда ишлайдиган ходимларнинг сифатига боғлиқ. Илгари, иш берувчилар бошқа соҳалар менежерларини олиб, уларга ушбу соҳанинг ўзига хос жиҳатлари билан танишиш учун етарли вақт беришлари мумкин эди. Ва энди улар фақат тўғри иш тажрибасига эга бўлган одамларни ёллашади, улар ходимларнинг хатоларини кутиш ёки тўлашга қодир эмаслар ва бозорда муносиб номзодлар борлигига ишонишади.
XX асрнинг 70-80-йилларида кўп сонли иқтисодий тадқиқотларда муаллифлар фан-техника тараққиётининг турли жиҳатлари ва унинг инсонга таъсири таҳлил қилишда меҳнатни интеллектуаллаштиришга, шунингдек, меҳнатни алмаштириш қонунининг амал қилиш механизмини аниқлашга кўпроқ эътибор қаратган. Саноат-ишлаб чиқариш персонали структурасидаги ўзгаришларга камроқ ҳаракат сарфланган.
Ушбу масала, шунингдек, ходимларнинг касбий-малакавий даражаси ҳозирги шароитда муҳим аҳамиятга эга. Бу мураккаб тизимларга бирлаштирилган, юқори техникага эга янги ускуналарни яратиш билан боғлиқ, уларга техник хизмат кўрсатиш махсус билимларни талаб қилади; қурилмалар ва агрегатларнинг бирлик қувватини ошириш; тубдан янги технологик жараёнларни ўзлаштириш; ички тармоқ ва тармоқлараро кооперацияни кенгайтириш; ходимларнинг умумий таълим ва махсус тайёргарлиги даражасини ошириш, хусусан янги ходимлар билан тўлдириш билан боғлиқ.
Компьютер технологиялари, генетика, сунъий интеллект, робототехника, нано ва биотехнология, 3D босиб чиқаришнинг жадал ривожланиши - буларнинг барчаси биз илгари кўрганимиздек янада кенг қамровли ва кенг кўламли инқилоб учун асос бўлди: юқори аниқликдаги сунъий йўлдош навигацияси соҳасида юқори технологияларнинг жадал ривожланиши (ГЛОНАСС, GPS), маълумотларни юқори тезликда симсиз узатиш дастури; Ўзбекистоннинг илмий ва муҳандислик салоҳиятини кучайтирмасдан ишлаб чиқариш жараёнларини ва бошқаларни роботлаштириш мумкин эмас.
Бугунги кунда дунёда деярли 10 миллион робот ишламоқда. Масалан, Rethink Robotics компанияси одамлар фабрикаларда ҳозирда бажарадиган
кўплаб операцияларни «ўз қўллари билан» бажариши мумкин бўлган Baxter номли робот яратди. Робот атиги 20 минг доллар туради, бу АҚШдаги фабрикада ишлайдиган одамнинг йиллик маошига тенг. Baxter бу пул эвазига уч сменада ишлашга тайёр, ҳеч қачон касал бўлмайди, ҳеч қачон туғруқ таътилига чиқмайди. Тортларни қутиларга қадоқлаш учун робот ойлик иш ҳақи 20 минг рублга тенг бўлган ишчини алмаштиради ва олти ойдан кам вақт ичида пулини чиқаради. Тангалар ҳам роботлар томонидан зарб қилинади. Тиббиётда микро ва нанороботлар жарроҳлик операциялари ва диагностика учун ишлатилади. Роботлар "техник кўриш" тизимларида қўлланилади, бу банкларга фирибгарларни музокараларда кузатиб бориш, уларни юз ифодалари ва кўзнинг тўр пардаси билан аниқлашда ёрдам беради. Бу рўйхатни давом эттириш мумкин. Мутахассисларнинг таъкидлашича, робототехника маҳсулотларини ишлаб чиқаришда етакчилар: автомобилсозлик (35%), саноат электроникаси ва яримўтказгичлар (19%), металлургия ва кимё (ҳар бири 9%) саналади.
Мутахассисларнинг фикрига кўра, 2034 йилга келиб АҚШда ишларнинг
47 фоизигача роботлар бажаради. Улар стратегик, ижтимоий ва ижодий фикрлаш соҳасидан ташқари инсон бажарадиган деярли барча функцияларга эга бўлади.
Халқаро робототехника федерацияси (IFR) статистикасига кўра, 2011 йил индустриал роботлар сотувига 30%лик устама келтирган. Бу 12 ойга 150 минг дона демакдир.
Дунё бўйича 2010 йил ишлаб чиқаришда ҳар 10 мингта ишчига ўртача 50 та робот тўғри келган. Германия, Япония ва Жанубий Кореяда 200-300 та.
Ривожланган мамлакатларда минглаб саноат ишчиларига тўғри келадиган ҳар бир янги робот саноат ишчиларининг аҳолига нисбатларини 0,18-0,34 фоиз даражага камайтиради ва механизацияланмаган ишчиларнинг иш ҳақини 0,25- 0,5% га камайтиради. Бу рақамлар бошқа муаллифларнинг олдинги тахминларига қараганда тахминан 1,5-2 баравар паст. Ушбу ўн йилликнинг бошида роботлаштиришнинг меҳнат бозорига таъсирини кўпроқ ёки камроқ ишончли ҳисоб-китоблари фақат 2015-2016 йилларда пайдо бўлди, улар Халқаро робототехника федерацияси (LFR), ИҲТТ, DCG ва McKinsey консалтинг фирмаларининг тадқиқотларида мавжуд.
«Индустрия 4.0» га кириш даражаси, бошқалар қаторида роботлар сони бўйича баҳоланади. Бу ерда биз етакчилардан йироқмиз, Жанубий Кореяда бу кўрсаткич 500 тани ташкил этади, Хитойда эса бу 50 тани ташкил этади. Бугунги кунда робот одамлар орасида тобора кўпроқ рақобатлашадиган меҳнат бозорида ўйинчига айланмоқда.
Бугунги кунда Россиядаги саноат роботларининг бутун бозори йилига 400 роботни ташкил этади. Уларнинг ярми автомобилсозликда, 35 фоизи оғир машиналарда қўлланилади. Россиянинг глобал робот бозоридаги улуши атиги 0,04%.
Рақамли иқтисодиёт ўзининг ижодий имкониятлари ва инсонлар ва умуман жамият учун хатарларни тушунишни, шунингдек, унинг ишлаш механизмларини, рақамли платформаларни, илмий ва технологик (рақамли) водийлар ва рақамли маконни яратиш механизмларини амалий ривожлантиришни талаб қилади. Рақамли ишлаб чиқаришнинг йўналишларидан бири, хусусан, қўшимчали технология бўлиб, у Additive Fabrication (AF) деб тушунилади - бу анъанавий ишлов бериш технологиясида бўлгани каби тайёр маҳсулотни рақамли моделдан, қурилишдан ва иш қисмидан материални олиб ташламасдан "ўстириш". Бу соҳада кашшоф 3D- Systems компанияси бўлиб, 80-йилларнинг охирларида ўтган асрда биринчи тижорат стереолитографик машинаси - Stereolithography Apparatus (SLA) ишлаб чиққан. Лойиҳалаштириш (CAD), моделлаштириш ва ҳисоблаш (CАE) ва механик ишлов бериш (CАМ) соҳаларида рақамли технологияларнинг кенг қўлланилиши 2000-йилларда 3D-босма ривожланишининг портлашсимон хусусиятини кучайтирди.
Ушбу технологиялар "тезкор прототиплаш технологиялари" деб номланарди, аммо сўнгги 20 йил ичида 3D- принтерларда моделлар ва макетлар ишлаб чиқарилиши якуний ва ҳатто серияли маҳсулотларни яратишга айланди, уларни "прототип" атамаси билан аташ мумкин эмас. Ҳозирги вақтда йигирмага яқин турли хил технологияларни қуйидаги катта гуруҳларга бирлаштириш мумкин: стереолитография, кукунларни лазер ёрдамида қиздириб яхлитлаш, 3D-босма, варақ материалларини ламинациялаш, электрон нурли трубка. Тиббиётга, хусусан, жарроҳлик ва протезлашга қўшимча равишда, ушбу технологиялар айниқса асбобсозлик саноатида, аэрокосмик саноатда ва ҳарбий- саноат комплексида жадал ривожланмоқда.
Ҳар қандай муҳандислик конструкциясини принтерда чоп этиш одатий бизнесга айланади. Экологияга зарар келтирадиган катта заводларни қуриш керак бўлмайди. Тез йиғиладиган ва тезда демонтаж қилинган бир нечта замонавий корпуслар шу ерда ва ҳозир зарур бўлган ҳар қандай маҳсулотни босиб чиқарадиган ускуналар билан таъминлаш мумкин. Муайян одамнинг ўлчамлари учун кийим-кечак, қишлоқ хўжалиги асбоб-ускуналари, автомобиллар, техника, шу жумладан ҳарбий техника. Маълумки, шу усул билан учувчисиз самолёт ишлаб чиқарилган ва шу йўл билан муваффақиятли
синовдан ўтган. Жорий йилнинг октябрь ойида Европа космик агентлиги Amaze лойиҳаси устида иш бошланганини эълон қилди. Лойиҳанинг 28 иштирокчиси сўзларига кўра, эритишдан кўра қисмлар босиб чиқариш уларни янада бардошли ва енгилроқ қилади.
"Одамсиз" технологияларнинг асосини мослашувчан ишлаб чиқариш ячейкалари комплекслари: ихтисослаштирилган машина, рақамли ускуналар ва робот ташкил этади. Ушбу ясейкалардан мослашувчан ишлаб чиқариш тизимлари шакллантирилади. Бутун тизим математикага боғланган ва биз замонавий компьютерлаштирилган корхонага эга бўламиз, бу ерда ишчи кучига эҳтиёж ўнлаб, ҳатто юз баравар камайтирилади.
"Рақамли фабрика" концепцияси ишлаб чиқаришни янги технологик стандартлар ва йўналишларга мувофиқ равишда лойиҳалаштиришдан функционал жиҳатдан тўлиқ маҳсулот олишгача бўлган барча соҳаларни қамраб олади. Фабриканинг ташқи таъсирларга мослашувчанлиги дастур томонидан аниқланади. Қуйидагилар асосий технологияларга айланади: аддитив ишлаб чиқариш, электрон компонентлар базасини тезкор ишлаб чиқариш учун юқори самарали автоматлаштирилган линиялари, робот ишлаб чиқаришни бошқариш учун технологиялар ва дастурлар, миллий CAD/CAE/CAM тизимлари, йиғма ишлаб чиқаришнинг янги технологиялари, маҳсулотларнинг ҳаётийлик даврини бошқариш тизимлари.
Бошқача қилиб айтганда, "рақамли фабрика" концепцияси анъанавий ишлаб чиқаришнинг турли хил мураккаб оралиқ алоқаларидан халос бўлишни ва тизим киришида рақамли кодга эга бўлса, натижада, тайёр маҳсулотни олишини таклиф қилади. Энди ускуналар ва технологиялар учун умумий стандартларни шакллантиришни бошлаш жуда муҳим, бу давлат кўмагисиз мумкин эмас. Ҳеч кимга сир эмаски, аддитив технологиялар ривожланишига фикрлашнинг инерциясидан ташқари, баъзида рақамли ишлаб чиқариш усуллари ҳақида ҳеч нарса айтилмаган махсулот стандарти расмий талабларига риоя қилмаслик муаммоси тўсқинлик қилмоқда.
Истеъмолчига яқин жойда жойлашган "рақамли фабрика" логистика ва иқтисодиётга бўлган муносабатни тубдан ўзгартиради, "талаб бўйича ишлаб чиқариш" тамойилини тўлиқ амалга оширишга имкон беради ва ҳарбий техника маҳсулотларини ишлаб чиқариш учун вақт ва харажатларни камайтиради. Саноат логистика бозорининг этакчи тадқиқот компанияси бўлган Transport Intelligence 2012 йил октябр ойида ўз ҳисоботида "рақамли фабрика" элементларидан бири бўлган 3D-босиб чиқаришни глобал таъминот занжирининг потенциал қотили деб атагани бежиз эмас.
Келажакдаги "рақамли фабрикалар" ва улар асосида яратилган янги йиғиш технологиялари, электрон таркибий қисмлар базасини ишлаб чиқариш линиялари, робот бошқарув учун технологиялар ва дастурлар фуқаролик ва ҳарбий мақсадларда 5-10 йилдан кейин ишлаши керак (эҳтиёжга қараб).
Шундай қилиб, қўшимчали (аддитив) технологиялар саноат ишлаб чиқаришининг дунёқарашини ўзгартирмоқда. Энди кўп миқдордаги эҳтиёт қисмларни ишлаб чиқарадиган, уларни етказиб бериш логистикаси бўйича фикр юрита оладиган заводларни яратишнинг ҳожати йўқ. Зарур бўлганда керакли миқдордаги турли хил қисмларни тезда ишлаб чиқарадиган ихчам қўшимчалар машинаси (мини-завод) билан минтақавий муҳандислик маркази етарли. Мутахассисларнинг фикрига кўра, рақамли ишлаб чиқариш келгуси 20 йил ичида оммавий ишлаб чиқаришнинг айрим, айниқса ишлаб чиқаришнинг қиймати юқори бўлган турларини алмаштиради. Ушбу технологиялар рақамли ишлаб чиқариш жараёнининг бир қисми сифатида якуний маҳсулотни ишлаб чиқаришга вақт ва пулни тежашга ёрдам беради. Бу, аслида, олтинчи тартибдаги янги саноат инқилобидир.
Fabrication Labs - «ишлаб чиқариш лабораториялари», ёки fabulous labs --
«ақл бовар қилмайдиган лабораториялар», уларда барча таркибий қисмлар (компьютер бошқарувидаги станоклар ва лазер, 3D-принтерлар, бутловчи қисмлар ва б.) ўаро махсус дастурий таъминот билан боғланади. Янги қўлланиш соҳалари учун ҳам, фойдаланувчиларни ўқитиш учун ҳам фойдаланилади.
Fabrication Labs бир-бирларига маълумотларни электрон шаклда сайёрамиздаги улар жойлашган манзилларга узатган ҳолда қўшма лойиҳаларни амалга оширмоқда. Ушбу лабораторияларда ёш олимлар ва талабалар ўз ғояларини функционал прототипларга айлантириб ишламоқда. Бостондаги лабораториядан, масалан, Ганадаги лабораторияга электрон почта орқали юборилган дизайн кодлари, сиз маҳаллий дўконда сотиб олишнинг иложи бўлмайдиган маҳсулотни яратишга имкон беради. Шундай қилиб, рақамли ишлаб чиқариш ҳар қандай моддий объектларни уларга зарурат туғилган жойда ва вақтда яратишга имкон беради.
Автоматлаштирилган ва эксперт тизимлари, виртуал ёрдамчилар, ишлаб чиқаришда турли йўналишдаги роботлар, шунингдек илғор дастурий таъминот ва булутли ҳисоблаш - буларнинг барчаси келгуси йилларда ҳар қандай бизнес учун одатий ҳолга айланади. Мамлакатимизда, умуман олганда, юқорида муҳокама қилинган технологияларнинг ривожланиш тенденциялари дунё билан мос келади, аммо уларнинг ўзига хос хусусиятлари ҳам мавжуд.
Big Data, мобил Интернет ва булутли технологиялар Ўзбекистонда аллақачон қўлланилмоқда. Масалан, «Яндекс.Такси» сервислари воситачиларни йўқ қилиш орқали хизматлар нархини пасайтирди ва қўшимча пул ишламоқчи бўлганларни иш билан таъминлади. Ўзбекистон Республикаси банкларида роботлар савдога жалб қилинмоқда, катта маълумотлар Интернет компаниялари, банклар, телекоммуникация ва электрон тижоратда қўлланилади, улар маълумот таҳлилида ва тиббиётда фаол фойдаланишни бошладилар.
Аммо мамлакатимиз иқтисодиёти рақамли технологиялардан кенг фойдаланишга тайёрми ва уларда нимани кўриш мумкин: ўсиш учун имкониятми ёки таҳдидми?
Консалтинг компаниялар томонидан ўтказилган сўров натижаларига кўра, раҳбарларнинг 86 фоизи ушбу технологияларнинг ривожланиш имкониятларини кўришади. Аммо "рақамлар" га қарши бўлганлар ҳам бор эди. Хусусан, ўтказилган бир неча сўров иштирокчилари рақамли технологияларни ўз корхоналарида ривожланиб келаётган анъанавий бизнесга таҳдид деб билишади. Кўплаб раҳбарлар ўз бизнесларини кучайтириш учун янги технологиялардан фойдаланишни хоҳлашади, аммо улар қандай қилиб тиклашни билишмайди. Янги технологияларни жорий этишдаги асосий муаммо, респондентларнинг фикрига кўра, ўзгаришларни хоҳламайдиган ходимлар, шунингдек, рақамли ваколатларга эга ходимларнинг етишмаслиги билан боғлиқ. Сўровда иштирок этган баъзи раҳбарлар янги технологиялар ўз компанияларида туб ўзгаришларни талаб қилишини тан олди.
Мамлакатимизнинг ўзига хос хусусияти шундаки, илғор технологиялар мамлакатимизда фақат рақобатбардош соҳаларда ривожланади. Машинасозликда рақобат кам, шунинг учун янги технологияларни ёки автоматлаштиришни жорий этиш ҳақида ҳеч қандай савол туғилмайди. Уларни кутиб олишмайди ёки тўсқинлик қилишмайди, чунки бу иш кераксиз ва асосий фаолиятга уни тугатгунга қадар аралашадиган деб қабул қилинади.
Танқидчилар бу ёндашувни юқори лавозимли ишчиларни ишдан бўшатиш ва уларнинг ўрнига кам ҳақ тўланадиган "тугмача босувчиларни" қўйишга уриниш деб аташади.
Дунёда бизнинг атрофимиздаги деярли барча соҳалар, шу жумладан уйларимизни, ҳайдаб юрадиган транспорт воситаларимизни, биз ишлаётган корхоналарни (шахталарда, ҳовузларда, тўғонларда визуализациядан фойдаланган ҳолда ишлаб чиқаришни текшириш), персонал ва сервис робототехникаси камраб оляпти. Бугунги кунда оғир жисмоний иш учун
(масалан, юк ташиш) экзоскелетларни ишлаб чиқариш каби йўналиш жуда истиқболли ва инвестициялар учун жалб этувчан ҳисобланади. Истироҳат боғлари роботларга катта қизиқиш билдирмоқда.
Робототехника ривожланиши тиббий ва маҳаллий роботларни, фавқулодда вазиятлар учун роботлар, роботлаштирилган ишлаб чиқариш яратиш йўлида фаол равишда бормоқда. Микро ва нанороботлар Кореянинг энг рақобатбардош робототехника бозоридир. Биороботлар соҳасида изланишлар давом этмоқда, юқори молекуляр оғирликни тадқиқ қилиш учун робот, "бактериал" ҳажмдаги саратонга қарши наноробот яратилди.
Сунъий интеллектдан фойдаланиш мисоллари маиший шароитида яхши маълум. Масалан, сунъий интеллект томонидан бошқариладиган поездлар. Йирик компаниялар ва директорлар кенгашларида бошқарув функциялари ҳам машиналарга ишонилади. Бу жараёнлар Германияда Тўртинчи саноат инқилоби (Industry 4.0) байроғи остида ривожланмоқда. "Ақлли фабрикалар", "ақлли энергия", "ақлли соғлиқни сақлаш" - бу шунчаки ақлли (смарт) сўзидан фойдаланишга урғу берилган мода эмас. Бу замонавий жамиятнинг технологик юзи.
Технологияларни автоматлаштириш натижасида меҳнат унумдорлиги ошганлиги сабабли, иқтисодий фаолиятнинг янги турлари ва янги иш турлари пайдо бўлиши керак (гарчи бошқа касб талабларига биноан), улар автоматлаштириш босқичида етказилган йўқотишларни қоплайди.
Ўрта муддатли истиқболда уларга талаб юқори бўлиши мумкин бўлган соҳалар қаторига қуйидагиларни киритиш мумкин:

• 
  тиббиёт, бу ерда одамлар умр узунлигининг ортиши сабабли геронтология (қарияларга қараш ҳамда ақлий ва жисмоний фаолликни қўллаб- қувватлаш) билан боғлиқ касблар оммалашади;
  
• 
  энергетика, жаҳон иқтисодиётининг энергетика ресурсларига эҳтиёжлари ўсиб боришини, шунингдек, яқин 10-15 йил ичида углеводород хомашёсидан тўлиқ воз кечиш кутилмаслигини, меҳнат бозорида мукобил энергетика билан ҳам, уларни қўллаш талаб қилинадиган углеводород қазиб чиқариш усуллари (қатламни гидро-ёриш, термокимёвий усул ва б.) билан боғлиқ соҳа касбларининг улуши ўсиб боришини ҳисобга олади;
  
• 
  буюмлар интернети (Internet of Things, loT) – бир-бири билан ахборот алмашинадиган қурилмалар тармоқлари. Ҳозирда бурғулаш қурилмалари мунтазам равишда маълумотларни қата ишлаш марказларига маълумот узатади, бутун дунё бўйлаб ишлаб чиқарувчилар эса истеъмол бозори соҳасида бундай қурилмалар ишлаб чиқади.
  

Ҳисоблаш хизматлари, ахборотни сақлаш ва маълумотларни таҳлил қилиш нархларининг доимий равишда пасайиши бундай ишланмаларнинг сўнгги ўн йил ичида тушган экзотик экспериментлар тоифасидан саноат товарлари тоифасига ўтишига имкон беради, бу эса алоқа воситалари ва бошқа хизматларнинг янги усулларини ишлаб чиқувчиларни талаб қилади. Шундай қилиб, илгари тўсқинлик қилиб турилган маълум алоқа маданияти Интернет орқали бизнинг онгимизга сингиб кетади.
Microsoft ва The Future Laboratory томонидан биргаликда ўтказилган тадқиқотда яқин келажакда уларга талаб юқори бўладиган мутахассислар келтирилган. Биз уларнинг айримларини санаб ўтамиз, холос.