Таълим вазирлиги Ўзбекистон Республикаси

2.6-жадвал Замонавий ишлаб чиқаришда ишчи кучи сифатини

шакллантирадиган омиллар

Омилларнинг таъсир даражаси
Миллий	Ҳудудий (шаҳар, муниципал ҳудудий тузилма)	Ички фирма (корхона, корпорация, ташкилот)	Шахсий
Сиёсий барқарорлик, иқтисодий, инвестицион ва савдо сиёсати	Экология ва санитария-гигиена яшаш шароитлари	Корпоратив стратегия, бошқарув усуллари в услуби	Билим, профеосионализм, соғлиқ, маънавий ривожланиш даражаси
Иқтисодиёт инфратузилмаси, технология сиёсати	Тиббий таъминот	Технологик даража	Меҳнат фаолияти мотивация характери
Ижтимоий-маданий	Ушбу минтақада	Ташкилий	Меҳнатга ҳақ тўлаш
меъёрлар	турмуш даражаси	структура	шакллари
Илмий-техник,	Аҳолининг уй-жой-	Меҳнатни ташкил
иқтисодий,	коммуна ва	қилишнинг
молиявий ва савдо	транспорт	ривожланиш
фаолиятининг	таъминоти	даражаси
ҳуқуқий асослари		Меҳнат
		маданиятининг
		ривожланиш
		даражаси
		Товарлар сифати
		жаҳон даражасига
		жавоб бериши

Ишчи кучининг сифатини ошириш - бу унинг ички структурасини қайта қуриш, элементлар сонининг ўзгариши, уларнинг хусусиятлари ва улар ўртасидаги муносабатларнинг ўзгаришидир. Ушбу жараённи бошқариш стратегик ривожланиш дастурларида баён этилган ёндашув асосида амалга оширилади. Ушбу ёндашув ишчи кучининг сифат кўрсаткичларини ривожлантириш асосида устувор йўналишларни аниқлаш, уларни ягона тизимга бирлаштириш ва умумий тамойиллар ва қонуниятлардан фойдаланган ҳолда деталлаштиришга имкон беради.
Иш кучи сифатини ўлчаш учун объектив характерли бир қатор кўрсаткичлар қўлланилади. Кўпинча улар ишчи кучининг сифатини малака каби кўрсаткич билан ўлчашга ҳаракат қиладилар. Ушбу тоифанинг аҳамиятига қарамай, ишчи кучининг сифатини ўлчашни фақат ушбу концепция билан чеклаш етарли эмас.
Швейцариянинг BERI институти ҳар йили дунёнинг 49 мамлакатида ишчи кучи сифатини қиёсий баҳолашни ўтказади. Иш кучи сифати интеграл кўрсаткичи уларнинг тўрттала таркибий қисми ўртача ўлчанган ҳажмини ифодалайди:

1. 
   меҳнат қонунчилиги ва тариф битимлари;
   
2. 
   иш ҳақт даражаси ва меҳнат унумдорлиги ўртасидаги нисбат;
   
3. 
   мн интизоми ва хизматларга муносабат;
   
4. 
   ходимларнинг малакавий даражаси.
   

Экспертлар баҳолаши асосида олинган баллар ишлаб чиқаришни ривожлантириш ва инвестициялар киритиш учун қулай шароитлар яратишни тавсифлайди:
66-100 балл – ишлаб чиқаришни ривожлантириш учун қулай имконият; 51-65 балл – ишлаб чиқаришни ривожлантириш учун мақбул келадиган
мамлакатлар;
36-50 балл – ишлаб чиқариш учун у қадар қуруқ бўлмаган мамлакатлар;
35 баллдан кам – ишлаб чиқаришни ривожлантириш учун тўғри келмайдиган мамлакатлар.
Инсон ресурсларининг сифати пировардида инсонлар меҳнат қилиш қобилиятини белгилайди жисмоний, интеллектуал ва ижтимоий ривожланиш нуқтаи назаридан тавсифланади. Умумий ногиронлик одамда умуман ишлаш қобилиятини белгилайдиган, махсус тайёргарликни талаб қилмайдиган фазилатлар (жисмоний, психофизиологик, ёш ва бошқалар) мавжудлигини англатади. Профессионал меҳнатга лаёқадорлик - бу маълум бир касбнинг
малакали меҳнат қобилияти, яъни махсус тайёргарликни талаб қиладиган меҳнатнинг муайян турига қобилият.
Инсон ресурсларининг сифати янги ва энг янги технологиялардан, ишлаб чиқариш ва меҳнат жараёнларини ташкил этишнинг оқилона шаклларидан самарали фойдаланишга асосланган индивидуал ва жамоавий меҳнатнинг етарли сифатини таъминлашга имкон берадиган унинг ривожланиш даражасини тавсифловчи ишчи кучи сифатида намоён бўлади. Ишчи кучи сифатининг ўзаро боғлиқ асосий таркибий қисмлари бу ходимлар учун умумий маълумот миқдори, умумий маданият даражаси, касбийлик ва малака даражаси, ишдаги тажриба ва кўникмалар, ахлоқий ишончлиликдир. Бинобарин, меҳнат сифати - бу касбий, тарбиявий ишларнинг комбинацияси. Инсонга у ёки бу мураккабликдаги меҳнат функцияларини бажаришга имкон берадиган психофизиологик хусусиятлар.
Меҳнат сифатини тавсифлашда қуйидаги хусусиятлар ҳисобга олинади:

• 
  замонавий шароитда меҳнатнинг сифати иқтисодий ўсишнинг асосий омили ҳисобланади;
  
• 
  юқори сифатли ишчи кучини шакллантириш инсон ва бутун жамиятдан катта харажатларни талаб қилади:
  
• 
  кўникма ва қобилиятлар кўринишидаги ишчи кучи маълум бир захира билан белгиланади;
  
• 
  ишчи кучининг малакавий мажмуасига ва ходимнинг соғлиғига инвестициялар, қоида тариқасида, унинг эгаси келажакда юқори даромад олишини таъминлайди;
  
• 
  ишчи кучининг сифат хусусиятлари нафақат жисмоний ва ахлоқий аşıнмая бардош бера олади, балки тўпланиб кўпайишга қодир;
  

Инсонга қилинган инвестицияларнинг табиати ва турлари тарихий, миллий, маданий хусусиятлар ва анъаналар билан белгиланади. Аммо фақат инсонга қилинган инвестицияларни ижтимоий мақсадга мувофиқ ва иқтисодий жиҳатдан зарур бўлган ишчи кучи инвестициялари деб тан олиш мумкин.
Инсон ресурслари сифатининг жисмоний таркибий қисми инсон саломатлигига қараб одамларнинг жисмоний ва руҳий имкониятларини тавсифлайди, бу давлат тараққиётининг хавфсизлиги ва барқарорлигини таъминлашнинг энг муҳим омили ҳисобланади. Инсон салоҳияти сифатининг энг муҳим хусусияти интеллектуал таркибий қисм - табиат ва жамият ривожланишининг турли томонларида билим ва тажриба тўплаш, илмий, техникавий, иқтисодий ва маданий ютуқлар ҳисобланади.
Касбий қобилиятлар нуқтаи назаридан, инсон ресурсларининг сифат таркиби нафақат меҳнат ресурсларининг ўзига хос хусусияти, балки жамиятнинг интеллектуал салоҳияти кўрсаткичлари бўлган билим даражаси ва касбий маҳорат даражаси билан тавсифланади.
Инсон ишлаб чиқариш воситаларини фаоллаштирганлиги сабабли уларнинг ёрдами билан моддий бойлик пайдо бўлади, шахс омилининг ривожланиш даражаси қанчалик юқори бўлса, моддий омил шунчалик тез яхшиланади ва ундан унумли фойдаланилади, шунинг учун инсон ресурсларининг таълим жиҳатлари жуда муҳимдир.
Технологик жараёнларнинг янгиланишидаги барқарор тенденция ва жаҳон ва ички (умумий иқтисодий макон чегараларида) бозорларда маҳсулотларнинг рақобатбардошлигини таъминлаш зарурати ходимларнинг интеллектуал тайёргарлигини кучайтиришни, уларнинг ижодий функциялари улушини кўпайтиришни, билим ва ишлаб чиқариш тажрибасининг доимий янгиланиб турадиган тизимини тезкор равишда қўллашни талаб қилади. Рақамли технологияларнинг кенг қўлланилиши шароитида ушбу тамойилнинг аҳамияти сезиларли даражада ошади. Автоматлаштирилган ишлаб чиқариш воситалари улушининг кўпайиши нафақат одамни алмаштиради, балки инновацион жараёнга жалб қилинган муҳим иқтисодий ресурслар ва интеллектуал салоҳиятдан самарали фойдаланиш учун унинг жавобгарлигини оширади, юқори технологияли маҳсулотларнинг талаблари ва бозор шароитлари билан белгиланадиган технологик жараёнга, меҳнатни ташкил қилиш стандартларига қатъий риоя қилишни талаб қилади.
Замонавий автоматлаштирилган тизимлар юқори малакага, технологик интизомга қатъий риоя қиладиган ижодий қобилиятларни ривожлантиришга етарли малакага эга бўлган ходимларга хизмат қилсалар, юқори самарадорликка эришишлари мумкин. Шу муносабат билан ишчилар, мутахассислар ва менежерларнинг ишчи кучи сифатига қўйиладиган талаблар ўзгариб бормоқда.
Ишчиларга қўйиладиган талабларни ўзгартириш. Юқори технологияли автоматлаштирилган ишлаб чиқариш ижодий, интеллектуал меҳнат учун қулай имкониятларни яратади ва шу билан ривожланишда, умумий ва касбий таълимда техник мутахассисга мурожаат қиладиган малакали ишчининг янги турини яратади.
Ишчининг ижтимоий ва касбий қиёфаси, унинг ваколатлари чегаралари ўзгариб бормоқда. Одам юқори самарали машиналар тизимини бошқарадиган юқори даражага кўтарилади. Янги касблар тор ихтисослашувнинг қатъий
доирасини кенгайтирмоқда ва ишчидан тез ўзгариб турадиган мураккаб ишлаб чиқариш муаммоларини ҳал қилиш учун турли хил билим ва кўникмаларга эга бўлишни талаб қилади. Замонавий ишчи янги техникани ёки янги касбни, янги фаолият турини тезда ўзлаштирадиган кенг мутахассис бўлиши керак. Бундан ташқари, меҳнатни ташкил этишнинг янги прогрессив шаклларини, хусусан, жамоавий шаклларни жорий этиш шароитида, ишчи тегишли мутахассисликларни ўзлаштириши керак. Шундай қилиб, компетенция ҳозирги маънода кенг мутахассисни англатади. Масалан, мослашувчан автоматлаштирилган тизимларга эга асосий ускуналарни ўрнатувчиси каби касб эгасидан нафақат тезкорлик, балки чуқур техник ихтисослик (механика, гидравлика, электротехника соҳасидаги билимлар) ҳам талаб қилинади. Одамсиз технологиядан олдинги босқичда монтажчининг вазифалари юқори технологик ускуналарни ўрнатиш, асбоблар ёки аксессуарларни алмаштириш, асбоб-ускуналар ва бошқарув тизимларининг профилактикаси каби операцияларда бўлади. Ушбу функцияларни бажариш учун мураккаб ускуналар ва электрон бошқарув тизимларини биладиган юқори малакали ишчилар талаб қилинади.
Шундай қилиб, технологик янгиликлар шароитларида ишчи кучи турли хил техник ва илмий билимларга, фаол ҳаракат қилиш қобилиятига эга бўлиши керак; ўзларига ишониб топширилган қуйи тизимнинг ишлаши учун ривожланган масъулият ҳиссига эга бўлиш; янги турдаги маҳсулотлар, технологиялар, жиҳозлар, касб ва иш жойини ўзлаштиришга тайёр бўлиши керак.
Мутахассисларга қўйиладиган талабларни ўзгартириш. Замонавий ишлаб чиқариш мутахассисларга қўядиган талаблар қаторида уларнинг билимларини фундаменталлаштириш биринчи даражага кўтарилиши мумкин, бу эса фан- техника тараққиётининг стратегик йўналишларини ривожлантириш ва иқтисодиётни рақамлаштириш муаммоларини самарали ҳал қилишга имкон беради.
Мутахассислар учун энг муҳим талаб бу мустақил таълим олиш ва билимларни тўлдиришга доимий тайёрликдир, чунки илғор технологияларни жорий этиш шароитида илгари олинган билимлар тезда эскиради ва бу ходимнинг касбий маҳоратини пасайтиради. Замонавий ишлаб чиқариш соҳасидаги мутахассис инновацион қобилиятга эга бўлиши керак, бу техник ижодкорликни, оригинал ечимларни излашни, асбоб-ускуналар ва технологияларни янада илғорлари билан алмаштириш вақти ва шартларини аниқлаш қобилиятига эга бўлиши керак.
Технологик янгиликларни амалга ошириш, шунингдек, бир вақтнинг ўзида дизайнер, технолог, ишлаб чиқаришни ташкиллаштирувчи, меҳнатни илмий ташкил этиш, ишлаб чиқаришни режалаштириш ва иқтисодиёт асослари ва корхоналарни бошқариш тамойиллари тўғрисида билимларга эга бўлган кенг кўламли мутахассисларни талаб қилади. Масалан, янги жиҳозларни яратувчилар ёки операторлар гуруҳига кирадиган муҳандис, шунчаки механик муҳандис, технологик муҳандис, электрон муҳандис ёки ундан ҳам тор мутахассис, масалан, тюнинг муҳандиси, метролог муҳандис бўлиши етарли эмас. У бир нечта боғлиқ фанларни билиши ва ишлаб чиқариш муаммоларини ҳал қилишда мослашувчан бўлиши керак.
Раҳбарларга қўйиладиган талабларни ўзгартириш. Бошқарув ходимларига янги талаблар ҳам таклиф этилиб, улар янги шахс - юқори малакали менежер ва профессионал менежерни биринчи ўринга қўяди. Менежер - бу ишлаб чиқариш ҳолатини тезда баҳолай оладиган, компютер технологияларидан фойдаланган ҳолда замонавий иқтисодий усуллар асосида юзага келадиган муаммоларни оқилона ҳал қилиш вариантларини ҳисоблаб, молиявий, кадрлар, маркетинг, асослаш ва қарорларни қабул қилишга қодир ташкилотчи саналади.
Бошқарув ходимлари техник мутахассис сифатида ҳам ҳаракат қилишлари керак. Технология, асбоб-ускуналар ва ундан фойдаланиш моҳиятини, корхона томонидан ишлаб чиқарилган маҳсулотлардан қандай фойдаланишни билиши, технологиянинг ривожланиш тенденцияларини тушуниши керак. Бундан ташқари, ишбилармонлик ва инсоний муносабатлар соҳасидаги малакали психолог бўлиши керак, ишлаб чиқариш шароитида муомала маданияти ва хулқ-атвор маданиятига эга, қатъиятли, ўзгармас, хушмуомала, диққатли, аммо талабчан ва қатъиятли, ақлли ва қобилиятли бўлиши керак.
Истиқболли менежерга қўйиладиган талаблар: янги технологиялар ва янгиликларни билиш; менежментни байналмилаллаштиришга тайёрлик; қарор қабул қилишнинг мураккаб тартибларидан фойдаланиш қобилияти; қарор қабул қилишга ёрдам берадиганлар билан мулоқот қилиш қобилияти; ишларни бажаришда юқори мослашувчанлик даражаси; турли мотивация тизимлари билан ишлаш; рискка тайёрлик; ходимларни танлаш ва бошқариш учун одамларнинг билиш.
Ҳар қандай ташкилотнинг муваффақиятли ишлаши учун муҳим шарт бу олинган касб-ҳунар таълими асосида кадрларни доимий равишда ривожлантириш, айниқса замонавий шароитда муҳим, илмий ва техникавий тараққиётнинг тезлашиши касбий билим ва кўникмаларнинг эскириши
жараёнини сезиларли даражада тезлаштиради, шунинг учун ишчи кучини тайёрлаш ишлаб чиқаришнинг ҳозирги техник даражаси билан таққослаганда унинг ривожланиши илгарилаб кетиши керак. Ходимлар малакасининг корхона эҳтиёжларига мос келмаслиги унинг фаолияти натижаларига салбий таъсир қилади.
Сўнгги йилларда касбий таълимнинг ташкилот учун аҳамиятининг ўсиб бориши ва унинг эҳтиёжларининг сезиларли даражада кенгайиши дунёнинг етакчи компанияларини ўз ходимларининг малакасини оширишга мажбур қилди. Касбий таълимни ташкил этиш ходимларни бошқаришнинг асосий функцияларидан бирига айланди ва унинг бюджети кўплаб компанияларнинг энг катта (иш ҳақидан кейин) харажатлар қисмидир. IBM, Моторола, General Mоtors каби ташкилотлар ҳар йили ўз ходимларининг малакасини ошириш ва ўқитиш учун миллиардлаб доллар сарфлашади ва бунинг учун ўзларининг доимий университет ва институтларини ҳам яратадилар. Ушбу харажатлар ташкилотнинг ўз ходимларини ривожлантиришдаги инвестициялари бўлиб, ундан ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш шаклида даромад олишни кутади. Молиявий натижаларга бевосита таъсир қилишдан ташқари, касбий ривожланиш учун сармоялар ташкилотда қулай муҳитни яратишга, ходимларнинг иштиёқи ва ташкилотга бўлган садоқатини оширишга, бошқарувда узлуксизликни таъминлашга ёрдам беради.
Касбий ривожланиш ходимларнинг ўзига ижобий таъсир кўрсатади. Малака ошириш ва янги кўникмалар ва билимларни эгаллаб, улар меҳнат бозорида рақобатдош бўлиб, ўз ташкилотида ҳам, ундан ташқарида ҳам касбий ўсиши учун қўшимча имкониятларга эга бўладилар. Бу, айниқса, касбий билимларнинг тез эскириши шароитида муҳимдир. Касбий тайёргарлик инсоннинг умумий интеллектуал ривожланишига ҳисса қўшади, унинг билим ва мулоқот доирасини кенгайтиради, ўзига бўлган ишончни мустаҳкамлайди. Бу ходимлар томонидан юқори баҳоланиши ва уларнинг маълум бир ташкилотга киришга қарор қилишларига катта таъсир кўрсатиши тасодиф эмас. Умуман олганда, жамият касбий ташкилот ичидаги ривожланишдан фойда олади, кўпроқ малакали аъзоларни олади ва қўшимча харажатларсиз ижтимоий меҳнатнинг юқори маҳсулдорлигини оширади.
Ходимларни касбий ўқитиш узлуксиз технологик занжирни ифодалайди (2.5-расм).

Таълим (ўқитиш)

Ўқитиш мақсадларини белгилаш

	Дастур мазмунини белгилаш
	Ўқитиш усулларини танлаш

Профессионал билим ва кўникмалар
2.5-расм. Касбий ўқитиш жараёни

Ўқитиш давомида олинган билимлар инсон ресурсларининг ривожланиш даражасини янада юқори кўтаришга имкон беради.

3.