Таълим вазирлиги

^рнинг вужудга келишида юридик 5-§. Мажбурият"' пактлар 
тушунчаси фактлар '. муносабатларининг вужудга келиш 
Мажбурият ҳуқуқя1 0СМИни юридик фактлар ва пактлар асосларидан 
муҳим бир ' ташкил этади. ҳаётий ҳолатлар асосида вужудга 
Юридик фактлар г),;абатларни вужудга келтирадиган, келиб, у ҳуқуқий 
му1 ^дадиган ижтимоий муносабатлардан ўзгартирадиган ва бекор 
,|Т,МОнидан тартибга солинадиган ва иборат бўлиб, қонунлар |Ч)МОнидан 
ҳимоя қилинадиган давлат органлари муносабатлардир. ^уносабатларини 
вужудга келтирувчи 
Фуқаролик ҳуқуқий ,)ДКТлар юридик ҳодиса ва юридик асос сифатида 
юридик )£ харакатлардан иборат бў^ ,оридик фактни фуқаролик ҳуқуқий 
Рим ҳуқуқшунослар* қий нормаларни бир-бири билан муносабатлари 
ҳамда ҳУ ^, деб Тан олганлар. Юридик боғлайдиган муносабатЛ^ҚуқИй 
норма келиб чиқмаслигини фактларсиз ҳеч қандай |((1-ларнинг ҳаммаси ҳам 
фуқаролик ҳамда барча юридик <]'' ^ келтириб чиқармаслигини тўғри 
ҳуқуқий муносабатлар1' тушуниб етганлар. к фактларнинг ҳуқуқий 
нормаларни 
Рим юристлари юрИ/^^а уларни ўзгартира олиш лаёқатига вужудга 
келтиришидан, X .^агларига кучларига эга эканлигидан ва бекор қила олиш 
мун<''( уларни эътироф этган ҳодда - бу келиб чиққан ҳолда ҳамЛ ^уқуқий 
муносабатларини вужудга муносабатлар фуқароли»' (>б тушунганлар. 
келтириб чиқарувчи асос /'муНосабатларини вужудга келтириш 
Фуқаролик ҳуқуқий^иНГ Намоён бўлиши ҳам етади, яъни учун битга 
юридик фак"'^ тузиш учун ўзаро унинг предмети, олди-сотди 
шартаомаси'10Й шарТлари бўйича тарафларнинг баҳосини ва бошқа 
ас"'^1СенСуСНИНГ амалга оширилишининг ўзаро келишиши, яъни •' .()ТИб 
олувчи ва сотувчи ўртасида ўзи ҳам кифоя. Демак, ^ юрИдик факт бўлиб 
ҳисобланади. тузилган шартноманинг ў' |ОСлари баъзи ҳолларда фуқаролик |
Лекин Рим ҳуқуқи1' 13уЖудГа келтириш учун бир нечта ҳуқуқий 
муносабатларин' ^аб бўлган бир нечта ҳаракатларнинг юридик фактлар ёки 
мур'1 <; ЭТИлишини исботлаб берганлар ва намоён бўлишининг 
тақс"^иЛГаНлар. Уй-жойни ижарага олиш ўзлари ҳам шунга амал '^ уй-
жойга бўлган ордерни олиш ёки маҳаллий ҳокимиятд' )|Шайдиган шахслар 
ўртасида уй-унинг билан уй-жойд;' и)Гриятини мураккаб бўлган юридик 

---

жойдан фойдаланиш ма^ тизимни ёки юридик фактни келтирадиган ҳолатни 
пайдо қилади. Албатта, бу мураккаб бўлган ҳолатдир. 
Юқорида қайд этилганидек, Рим юристлари фуқаролик ҳуқуқида 
юридик фактларнинг вужудга келишини эътиборга олиб, уларни ҳодисаларга 
ва ҳаракатларга бўлиб ўрганганлар. 
Ҳодисалар — инсоннинг онги, эрки ва иродаси билан боғлиқ 
бўлмайдиган ҳолатлардир. Масалан: Табиат ҳодисалари, инсоннинг 
туғилиши, унинг ўлими, ёнғин, ер қимирлашлари ва шунга ўхшаш ҳолатлар 
тушунилган. Лекин Римликлар ҳодисалар фақат инсон билан боғлиқ 
бўлмаган ҳолатда вужудга келади деб тушунмасдан, унинг инсон онгги, эрки 
орқали ҳам вужудга келишини исботлаб бера олганлар. 
Масалан: инсон томонидан бирор жойга олов қўйиб юбориш, лоқайдлик 
асоси, ҳуқуқий бўлмаган ҳаракатларни амалга ошириш оқибатида ҳам келиб 
чиқишини исботланганлар, лекин инсон томонидан амалга ошириладиган 
муносабатлар кўпчилиги унинг онгги, иродаси ва эркини изҳор этиши 
асосида амалга оширишига кўпроқ эътиборни қаратганлар. 
Қадимги 
Рим 
қулдорчилик 
давлатида 
фуқаролик 
ҳуқуқий 
муносабатларни вужудга келтирувчи асослардан яна бири бу ҳаракат 
эканлигини, ҳамда ҳаракатнинг ўзи ҳуқуқ йўл қўйган (қонуний ҳаракатга) 
ҳамда ҳуқуққа хилоф ёки зид бўлган ноқонуний ҳаракатга бўлинишига 
ўзларининг муҳим эътиборини қаратганлар. 
Ҳаракатларни Рим ҳуқуқшунослари доимо эрк асосида вужудга 
келадиган муносабат деб, уни доимо ҳуқуқий муносабатда қатнашувчи 
субъектлар эрки, иродаси ва манфаати билан боғлиқ ҳолда кўрганлар. 
Ноқонуний харакатлар — ҳуқуқбузарликлар ҳисобланиб, ҳуқуқга зид, 
хилоф бўлган, қонунга ёки бошқа норматив ҳужжатларга қарама— қарши 
асосда амалга оширилган муносабатлар деб аталган. Шунинг учун Рим 
фуқаролик ҳуқуқи бундай ҳаракатларни қонунга зид, оқилоналик, адолатлик 
тамойилларига тўғри келмайдиган муносабатлар деб, бу ҳаракатлар 
натижасида келтирилган зарарларни янги эрамизнинг I —IV асрларида тўлиқ 
Рим фуқаролик ҳуқуқи нормалари асосида, кейинчалик эса ҳатто жиноий 
жавобгарликка тортиш асосида ҳам бузилган ҳуқуқларни дастлабки 
бузилмаган ҳолатига келтириш учун ҳаракатларни амалга ошириб борди ва 
бузилган ҳуқуқларни тикладилар. 
Қонуний ҳаракатлар деганда қонун ёки бошқа норматив ҳужжатлар 
асосида йўл қўйилган ихтиёрийлик, ҳуқуқ йўл Қўйган ҳаракатларни амалга 
ошириш деб тан олинган.