Таълим вазирлиги

б-§. Маҳаллий солиқлар ва йиғимлар

Республикамизда маҳаллий солиқлар давлат даромадлари манбаи сифатида маҳаллий бюджетни т)'лдириш воситаси бўлиб хизмат қилади. Чунки маҳаллий солиқлар минтақани ижшмоий-иқгисодий ривожлантириш манбаини вужудга келтириш, табиий ва бошқа ресурсларни қайта ишлаб чиқариш, давлат ҳокимияти ва бошқаруви маҳаллий идораларининг фаолият кўрсатиши учун шарт-шароит яратиш мақсадини назарда тутади.
Маҳаллий солиқ ва йигамлар Ўзбекистон республикаси солиқ кодексида назарда тутилган. Кодексда кўрсатилмаган солиқлар Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси билан кеттишилган ҳрдда маҳаллий давлат идоралари томонидан жорий этилиши мумкин.
Маҳаллий солиқлар ва йиғимлар белгиланиш усулига кўра Ўзбекистон Республикаси қонунлари билан жорий этиладиган маҳаллий солик^пар ва йиғимлар Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар давлат ҳокимияти идоралари томонидан жорий этиладиган маҳаллий солиқлар ва йиғимлардан иборат бўлаци.
Ўзбекистон республикаси Солиқ кодексининг 7-моддасида маҳаллий солиқлар ва йиғимларнинг турлари сифагида қуйидагилар белгилаб берилган:
1. Мол-мулк солига;
2. Ер солиғи;
3. Реклама солиғи;
4. Автотранспорт воситаларини олиб сотганлик учун солиқ;
5. Савдо-сотиққилиш ҳуқуқи учун йиғим, шу жумладан айрим турлардаги товарларни сотиш ҳуқуқини берувчи лицензия йиғимлари;
6. Юридик шах~ларни, шунингдек тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи жисмоний шахсларни рўйхатга олганлик учун йигам;
7. Автотранспорт тўхтатиш жойидан фойдаланганлик учун йиғим:
8. Ободончилик ишлари учун йигам.
Солиқ кодексининг 7-моддасида кўрсатилишича, мол-мулк солиғи ва ер солиғи Ўзбекистон республикаси қонук ҳужжатлари билан жорий этилади ва Ўзбекистоннинг барча ҳудудларида мажбурий кучга эга бўлади.
Ер солиғи - маҳаллий солиқ сифатида маҳаллий бюджетни тўлдирувчи асосий манбалардан бири ҳисобланади. Ер солиғи солиқнинг махсус тури сифатида ерга эгалик қилиш ва ердан фойдаланганлик учун тўланадиган ҳақ сифатида олинади.
Аммо қишлоқ хўжалик экинзорларидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш, қишлоқ хўжалиги товар ишлаб чиқарувчиларнинг пировард меҳнат натижаларидан иқтисодий манфаатдорлигини кучайтириш, солиққа тортиш тизимини соддалаштириш ва бир хиллаштириш мақсадида 1999 йилнинг биринчи январдан бошлаб қишло^ хўжалиги товар ишлаб чиқарувчилари учун ягона ер солиғи Узбекистон Республикаси Президентининг 1998 йил 1 октябрдаги «Қишлоқ хўжалиги товар ишлаб чиқарувчилар учун ягона ер солиғини жорий этиш тўғрисида»ги Фармони билан жорий этилди⁵⁵.
Ер солиғининг миқдори ер эгалари ва ердан фойдаланувчиларнинг хўжалик фаолияти натижаларига боғлиқ бўлмайди, балки ер майдони бирлиги учуи белгиланган₍ҳақтарзида тўланиб, ишлаб чиқариш харажатларига киритилади.
Ер майдонлари маҳаллий ҳокимият ва бошқарув идоралари томонидан ижарага берилганда олинадиган ижара ҳақи томонларнинг келишуви билан белгаланади, аммо бу микдор ушбу ер участкаси учун белгиланган ер солкғи ставкаларидан кам бўлмаслиги лозим.
Ер солиғига тааллуқш қоидалар Ўзбекистон республикаси Солиқ кодексининг 7-бўлими (96-104-модцалар)да белгиланган бўлиб, юридик ва жисмоний шахслар ер солиғи тўловчилар ҳисобланади.
Солиқ кодексининг 98-моддасига кўра қуйидаги ер участкалари солиқ солинадиган объект ҳисобланади:
- турар жойлар этагида ва жамоа ерларида шахсий ёрдамчи хўжалик юритиш учун мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилишга берилган ер участкалари;
- якка тартибда уй-жой қурилиши учун (мерос қилиб қолдириладиган) умрбод эгалик қилишига берилган ер участкалари;
- жамоа боғдорчилик, узумчилик ва полизчиликни юритиш учун берилган ер участкалари;
- хизмат юзасидан қонун ҳужжатларига мувофиқ берилган ёт ерлар;
- мерос бўйича ҳадя қилиниши ёки сотиб олиниши натижасида уй-жой, дала ҳовли билан биргалиқца эгалик қилиш ҳуқуқи ҳам ўтган ер участкалари;
- қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда мулк қилиб олинган ер участкалари;
- тадбиркорлик фаолиятини юритиш учун доимий фойдаланишга берилган ер участкалари.
Ер солиғи ставкалари маҳаллий шароитлар ва бошқа бир қатор омиллар ҳисобга олинган ҳолда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади. Қонунда, ер солиғи сохасидаги имтиёзлар, солиқцан озод қилинадиган ерлар ҳам белгилаб берилган.
Ер солиғи юридик шахслар томонидан мустақил равишда ҳисоблаб чиқилади ва тўланади. Жисмоний шахслар эса солиқ идоралари томонидан ҳисоблаб чиқиладиган миқдорда ва тартибда тўлайдилар.
Мол-мулк солиғи тўловчилар бўлиб солиқ солинадиган мол-мулкка эга бўлган юридик ва жисмоний шахслар ҳисобланадилар. Юридик шахслар учун асосий воситалар ва номоддий активларнинг ўртача йиллик баланси қийматидан иборат бўлади. Жисмоний шахслар учун эса мол-мулк бўлган уй-жойлар, квартиралар, чорбоғ ва боғ уйлари, гаражлари ва бошқа иморатлар, бинолар ва иншоотлар қиймати, уларнинг мулки бўлган автомобиллари ва бошқа транспорт воситалари солиқ солиш объекти ҳисобланади.
Юридик шахсларнинг мол-мулкига тўрт фоиз ставка бўйича, жисмоний шахелар мол-мулкига эса Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси белгилаган ставкалар бўйича солиқсолинади.
Узбекистон республикаси Солиқ кодексининг 92-93-модцаларида мулк солиғи бўйича юридик ва жисмоний шахсларга бериладиган имтиёзлар кўрсатилган бўлиб, бу имтиёзлар мол-мулк солиғидан озод этилиш, айрим турдаги мулк объектлари учун солиқдан озод этилиш ёки солиқ солинадиган объектлар доираси — солиқбазасини камайтириш тарзидаги енгилликлардан иборат бўлиши мумкин.
Юридик шахс ташкил этмасдан шуғулланаётган хусусий тадбиркор фуқаро даромад олган кейинги ойининг 5-санасигача, ҳисобот йили якунлангач, кейинги йилнинг 15 январигача ўз харажатлари ва даромадлари ҳақида белгиланган тартибда декларация тақцим этишлари шарт.
Юридик шахс ташкил этмаган ҳолда яхка тартибда тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланиб, муҳим давлат аҳамиятига эга бўлмаган, масалан, кўпроқ қум, шағал ва шунга ўхшаш ер устидаги манбалардан фойдаланувчи шахслар ҳам қонунда белгиланган тартибда ва микдорда ер усти манбаларидан фойдалангашшк учун солиқ тўлайдилар.
Тадбиркорлар томонидан тўланадиган ееяиқлардан ташқари турли жамғармаларга тўланадиган бир қатор тўловлар борки, улар \ам ўз белгиларига кўра солиқ тури ҳисобланади ва мажбурий равишда ундирилади. Бундай мажбуркй тўловлар йўлдан фойдаланиш, пенсия, ижтимоий таъминот, бандлик, тадбиркорликни ривожлантириш ва қўллаб-қувватлаш, экологияни сақлаш ва бошқа жамғармалардир.
Йўлдан фойдаланиш ҳисобига ўтказиладиган тўлов Ўзбекисгон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «Республика йўл фондини ташкил этиш тўғрисида»ги Қарорига биноан жорий этилган. Бу жамғарма:
корхоналар, хўжаликлар ва ташкилотлар томонидан ажратилган маблағлар;
сотиб олинган автотранспорт воситалари қийматидан олинган йиғимлар;
автотранспорт орқали даромадларнинг икки (2) фоизи қисобир» йдғилган маблағдар;
«Ўзавтодор» концернига қарашли корхоналар мол-мулкини сотиб ол^нддац келдО тушадиган маблағларнинг 50 фоизидан тушган йиғимлар;
«Ўзавтодор» концернига қарашли корхоналар оладиган фойдалардан ажратмалар;
чет эл автотранспорт воситаларини Ўэбскистон Республикаси ҳудудига киритиш учун олинадиган йиғимлардан иборат.
Республика ва маҳаллий бюджстлардан, бошқа қонуний манбалардан тўланадиган ихтиёрий тўловлардан ташкил топади.
Барча корхона, муассаса, ташкилотлар, алоҳида баланс ва ҳисоб рақамига эга бўлган филиаллар, тадбиркорлик билан шуғулланувчи халқаро бирлашмалар ва ташкилотлар, чет эл юридик шахслари мазкур тўлов субъектларидир. Ишлаб чиқарилган маҳсулот, бажарилган иш, кўрсатилган хизмат (қўшилган қиймат солиғи ва акциздан ташқари)лар объскт хиеобланади.
Йўлдан фойдаланиш жамғармасига аўланиши лозим бўлган маблаклар тўловчининг бевосита ўзи томонидан ҳисоблаб чиқилада ва йилнинг ҳар чораги суммасининг учдан бир қисми миқцорида тўлаб борилади. Бу жамғармага маблағларнинг ўтказилмаслиги қонун ҳужжатларига мувофиқжавобгарликка сабаб бўлади.
Харид қилинган автотранспортдан уни сотиб олган автотранспорт қийматининг - енгил автомобиль учун беш фоиз, юк рвтомобили учун 10 фоиз микдорида тўлов тўлаши лозим, тўлов амалга оширилмасдан транспорт воситаси рўйхатдан ўтказилмайди.
Ногиронлар, умумий фойдаланиш автокорхоналари, йўл таъмирлаш корхоналари, 40 тоннадан ортиқ юкка мўлжалланган, конларда фойдаланиладиган автоағдармалар сотиб олаётган автокорхоналар бу тўловдан озод этилади.
Мулкчилик шаклидан қатъий назар барча корхона, бирлашма, ташкилотлар автотранспортдан тушадиган фойданинг икки фоизи микдорида тўлов тўлайдилар. Бу тўловни ҳисоблаш ва тўлаш тартиблари қонун ҳужжатларида белгилаб қўйилган.
Хорижий мамлакатлар автотранспорт воситаларини Ўэбскистон республикаси ҳудудига киритиш учун ^ашрифнома ва божхона йиримларидан ташқари валюта алмаштириш шоҳобчаларида ҳар бир автотранспорт воситаси учун 250 АҚШ доллари миқцорида йиғим олинади. Ушбу йиғимларни олиш масалалари «Чет эл транспорт воситаларини Ўзбекистон Республикаси ҳудудига киритилиши учун йитмлар олиш тартиби»да белгилаб қўйилган.
Пул маблағларининг муайян қисми давлат хазинасига носолиқ тўловлар тарзида келиб тушади. Носолиқтўловлар ҳам солиқлар ва бошқа йиғимлар сингари давлат олий ҳокимияти, маҳаллий идоралар томонидан ўрнатилади ҳамда юридик ва жисмоний шахслар томонидан тўланади.
Носолиқ тўловлар солиқлардан фарқ қилиб, икки томонлама ҳуқуқ ва бурч келиб чиқишига сабаб бўлади. Масалан, фасшиягнинг муайян тури билан шуғулланиш ҳуқуқини берадиган лицензияларни олит мақсадида белгиланган тўловнинг амалга оширилиши бўйич!. барча шартлар бажарилгани тақцирда ваколатли давлат идораси томонидан ҳужжат-рухсатнома берилади. Лицензиялар бериш тартиби ва лицснзия бсрувчи органлар рўйхати Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1994 йил 19 апрелдаги Қарори билан тасдиқланган «Корхоналар (ташкилотлар)га фаолиятнинг айрим турлари билан шуғулланиш ҳуқуқини берадиган махсус рухсатнома (лицена!я)лар бериш тартиби тўғрисида»ги низом билан белгиланган. Солиқ билан боғлиқ бўлмаган тўловлар мажбурий равишда тўланмайди. Бу тўловлар фақат маълум бир хизматга эхтиёж мавжуд бўлганида тўланади. Бунга қуйидагилар киради:
ташқи иқтисодий ва бошқа фаолият туфайли божхона идораларига тўланадиган тўловлар;
суд ва бошқа ҳуқуқ-тартибот идораларига мурожаат қилинганда тўланадиган давлат божи⁵⁶;
давлат рўйхатидан ўтказиш, лицеНзйя (рухсатнома) олиш, товарлар учун сертификатлар олиш пайтИдаШ тўловлар;
бозорлар, ярмаркалар ва бошқа савдо тармоқларидан фойдаланганлик учун олинадиган катта тўловлар, лотарся ўйинлари ўтказиш учун тўловлар ва 6.
Хуллас тадбиркорлар томонидан тўланадиган солиқлар, мажбурий тўловлар, солиқ билан боғлиқ бўлмаган бошқа тўловлар ҳам давлат даромадларининг муҳим қисмини ташкил этади ҳамда республикамиз тараққиёти, халқимиз фаровонлиги йўлида сарфланади.