Talim vazirligi

3- rasm. Asalarilar hid bilishini o’rganish uchun quticha
Ta’sirotning uni qabul qilgan organdan muskullarga borish yo’li reflektor yoyi, olingan ta’sirotga organizmning bergan javobi esa refleks deyiladi. Shunday qilib, oddiy reflekslar avtomatik yo’l bilan amalga oshiriladi.
1. Asalari boqiladigan yerga ot kirib, o’t yeya boshladi. Uning ter hidi asalarilarni qo’zg’atib yubordi, bu ta’sirot-sezuv nervi orqali markaziy nerv sistemasiga uzatiladi. Bu yerdan ta’sirot harakatlantiruvchi nerv orqali nish muskullariga beriladi, so’ngra asalarilar o’tlab yurgan hayvonni chaqadi.
2. Asalari uyasi oldidan o’tayotgan odam qo’lini siltadi. Qo’l harakati asalarilar-ning ko’rish organlari orqali ta’sirot sifatida qabul qilinadi va markaziy nerv sis- temasining sezuv nervlariga uzatiladi. Ta’sirot bu yerdan harakatlantiruvchi nerv orqali nish muskullariga beriladi va asalari odamni chaqishga intiladi.
3. Asalarilarning «yig’ish xususiyati» — bu ham refleks, lekin «instinkt» deb ataladigan juda murakkab refleksdir. Tabiatning tashqi muhit sharoitiga mos-lanishidagi ko’p asrlik protsessda «yig’ish instinkta» eng yaxshi rivojlangan asalari oilalarida g’olib chiqadi, qolganlari o’zini qishda asal bilan ta’minlay olmay o’lib bitgan.
Demak, asalarilarning «yig’ish xususiyati» ko’p asrlar mobaynida bir avloddan boshqasiga o’tib kelgan.
Talabalarning asalarilar nerv faoliyatini o’rganishi ularni hidga «o’rgatish» ga olib keldi. Bu tajribalarning ijobiy natijasi esa qishloq xo’jaligi ekinlarini, ayniqsa qizil sebarga va boshqa ekinlarni asalarilar bilan yoppasiga changlani-shiga imkon berdi.
Asalarilar mum bezlarining tuzilishi va ishlashini juda chuqur o’rganish mum olishni ko’paytiradigan tajribalar o’tkazish imkonini berdi.
Talabalar asalarilarda «bo’shliqqa nisbatan» refleks mavjudligi. bilan tanishdilar. Bu refleks asalarilarni uyaning asalarichi sun’iy yo’l bilan mumlar o’rtasida bo’sh qoldirgan qismida mum katak tayyorlashda jadallik bilan ishlashga majbur qiladi.
Yuqorida qayd qilib o’tilgan barcha ish turlari bilan tanishish va ularni asalarichilik tajriba uchastkasida o’tkazish talabalar bilimini boyitadi va asalarichilikni o’zlashtirishga oid malakalar hosil qilishdek foydali ish bajarishga imkon beradi.
Talabalar asalarilar boqiladigan joydagi ishlarda aktiv ishtirok qilib, asal beruvchi asalarilar haqida darslarda olgan nazariy bilimlarini mustahkamlaydilar, kengaytiradilar va chuqurlashtiradilar, mehnat qilishga o’rganadilar, ma’lum darajada mehnat ko’nikmasi va malakasi hosil qiladilar, ularda quyilgan maqsadga erishish xususiyati tarbiyalanadi. Olib borilgan ishlar o’quvchilarda biologiya fanlariga nisbatan qiziqish uyg’otadi.
Asalari oilalarining hayotini amaliy jihatdan o’rganish tadqiqot ko’nikmalarini rivojlantirishga imkon beradi, birgalashib qilinadigan kollektiv mehnatga o’rgatadi. Asalarilarni parvarish qilish malakasini hosil qilib, ularni o’rgatish metodikasi bilan tanishib, o’quvchilar mahalliy asalarichllik xo’jali-gidagi ishlarda ishtirok eta oladilar va qishloq ho’jaligi ekinlarining hosilini oshirish uchun kurashda ishlab chiqarishga katta yordam beradilar.
(Maktab yer uchastkasining zoologiya bo’limi .G.S Noga “O’qituvchi” 1972 y)