Тaълим вaзирлиги ургангч давлат университети «туризм ва иктисодиёт» факультети сиртки булим

III-БОБ
3.1 Тижорат банклари вазифалари
Тижорат банклари қуйидаги асосий вазифаларни бажаради.
1. Вақтинча бўш турган пул маблағларини йиғиш ва уларни капиталга айлантириш;
2. Корхона, ташкилотлар, давлат ва ахолини кредитлаш;
3. Муомалага кредит пуллар (муомаланинг кредит воситалари) ни чиқариш;
4. Миллий иқтисодиётда хисоб-китоблар ва тўловларни амалга ошириш;
5. Молия - валюта бозорида фаолият кўрсатиш;
6. Иқтисодий – молиявий ахборотлар бериш ва консултация хизматларини кўрсатиш.
Кредит-молия тизимининг барқарорлигини, унинг алоҳида бўғинлари -биринчи навбатда тижорат банклари фаолияти барқарорлигини таминлаши мамлакат Марказий банкининг асосий вазифаси ҳисобланади. Марказий банкнинг асосий вазифаларидан яъна бири кредит органлан (тизими) фаолиятини тартибга солиш ва умумласбтиришдан иборатдир.
Одатда Марказий банк - бу давлат банки. Масалан, Aнглия банки, Франсия банки, Буидес банки, Япония банки, Сбвецария миллий банки, Финияндия банки ва ҳ.к. ягона банклардан ташкил топади. Бироқ AҚШ Марказий банки 12 ҳудудий Федерал банклардан, яъни, федерал заҳира тизими (ФРС) бошқарув кенгаши томонидан бошқариладиган бўлимлардан иборатдир.
Марказий банк капиталидаги мулк шаклига кўра улар Давлат (капитал давлатга тегишли), аксионер ва аралаш капиталли турларга бўлинади.
Баъзи Марказий банклар Давлат банклари кўринишларида шаклланадилар. Масалан, Немис Федерал Банки (Германия Буидес банки). 1957 йилда у Рехс банкнинг давомчиси (1975 йилда пайдо бўлган) сифатида снаклланди. Бошқа бир Марказий банклар еса олдин хусусий банк (масалан, Aнглия банки (1694), Франсия банки (1800) кабилар) сифатида ташкил топиб, кейинчалик еса национализация қилинган ва давлат банкига айлантирилган.
Aксионерлик туридаги Марказий банк қаторига AҚСИи ФРС (Федерал Резерв системаси) банкини киритиш мумкин. ФРС 1913 йилдаги Федерал Резервасосида 21 пайдо бўлган Aралаш турдаги Марказий банклар жумласига -капиталида давлат мулки, аксионер мулки, хусусий мулк ва капитал иштирок етган банклар киради. Марказий банк функсиялари узоқ йиллар мобайнида деярли ўзгармайди ва аниқ модификацияланган кўринишга егадир.
Турли иқтисодий адабиётларда ва ўқув дарсликларида Марказий банк функсиялари турличаталқин қилинади. Масалан В.М. Усоскжнининг фикрига кўра, Марказий банк функсияфарига:
- кредит пуллари (банкнотлар) емиссияси;
- банклар учун ва бошқа кредит ташкилотлари учун турли хизматлами амалга оширцҳ
- ҳукуматнинг молиявий агенти функсияси;
- марказиашган олтин-валюта заҳираЖарини сақлаш;
- пул-кредит сиёсати тадбирларини ўтказиш кабилар киради.
"Молия, пул муомаласи, кредит" китоби муаллифлари фикрича, Марказий банкнинг асосий функсияси: "муомалага кредит пуллари - банкнотларни чиқариш ва пул муомаласини тартибга солишдан иборатдир".
Шундай қилиб, Марказий банклар - "банклар банки"га айлантириб юборилди, яъни, уларнинг мижозлари тижорат банкиари ҳисобланади. Марказий банклар ўзларинмг жорий (депозит) рақамларида тижорат банкларининг пул маблағларини акс еттирадилар, уларнинг нақд пулларини тўлдиришга боғлиқ операцияларни амалга оширадилар, тижорат банкларига кредитлар берадилар. Марказий банклар кў п ҳолларда Давлат банкирлари ҳисобланадилар. Шу билан бирга, барча емиссион банкларнинг яна бир асосий функсияларига очиқ бозордаги операциялар ва девиз операциялари киради. Улар давлатнинг қимматбаҳо қоғозлар, хорижий ва миллий валюталами миллий валюта курсларини ушлаб туриш мақсадида сотади ва сотиб олади.
Лекин, умуман олганда, Марказий банклар томонидан бажариладиган операциялар қуйидаги тўрт гуруҳга (турга) бўлинади:
1.Банкнотларнинг монопол емиссиясини амалга ошириш;
2.Марказий банк - банклар банки ҳисобланади;
3.Марказий банк - ҳукумат банкири ҳисобланади;
4.Марказий банк пул - кредитни тартибга солади ва банк назоратини амалга оширади.
Юқорида айтиб ўтииганлардан кўринадики, умуман олганда, Марказий банкнинг барча функсиялари ўзаро боғлиқдир. Давлатга кредит бериш орқали Марказий банк кредит муомала воситаларини яратади. Ҳукуматнинг рнажбиириятларини чиқариш ва қоплаш орқали у ссуда фоизига таъсир кўрсатади. Санаб ўтилган функсиялари орқали Марказий банк ўзининг асосий фтмксияси - мамлакат пулкредит тизимини тартибга солиш функсиясига асос яратади ва иқтисодиётни тартибга солади.
Марказий банкнинг пул-кредит сиёсати умутниқтисодий инфратузилмаларни тартибга солиш, бозор конюктурасини юқори даражада ушлаб туриш, бандликка таъсир ўтказиш, инқирозли тушумларнинг олдини олишнинг ажралмас қисми сифатида намоён бўлади. Пул-кредит сиёсати усуллари умумий, яъни мамиакат кредит муносабатлари ҳолатига умумий таъсир кўрсатувчи ёки селектив, яъни алоҳида олинган кредит турларига таъсир кўрсатиш учун йўналтирилган ҳамда алоҳида корхона, жумладан, тармоқлами кредитлаш учун йўнаитирилган бўлиши мумкин.
Пул-кредит сиёсатининг умумий усулларига:
-Марказий банкнинг ҳисобга олиш сиёсати ёки фоиз ставкаларини тартибга солиш сиёсати;
-очиқ бозордаги операциялар ёки давлат қимматбаҳо қоғозларини сотиб олиш ва сотиш;
-мажбурий заҳира нормаларини ўзгартиришлар киради.
Ҳисобга олиш сиёсати Марказий банкнинг тижорат банклари учун охирги навбатдаги заҳира сифатида кредиторига аяланиши билан боғлиқ.
Мажбурий заҳира нормаларини тартибга солиш — бу ҳукумат талаби асосида тижорат банкларининг белгиланган миқдордаги пул маблағларининг. Марказий банкдаги фоизсиз ҳисоб варағига ўтказилишидир.
Очиқ бозордаги операциялар - бу марказий банкнинг тижорат ва ғазна облигациялари ва бошқа қимматбаҳо қоғозларни бозор курси ёки олдиндан еълон қилинган курс бўйича сотиб олиши ва сотиши ҳамда қайта келишувларидир.
Марказий банк пул-кредит сиёсатининг селектив усулларига
-лимитфар, квоталар ўрнатиш орқали кредит миқдорини ёки векселларни ҳисобга олишни тўғридан-тўғри қисқаилириш;
-кредит операцияларининг ўсиш даражасини пасайтириш;
- алоҳида олинган турдаги кредитлар устидан назорат ўрнатиш;
- алоҳида олинган жамғармаларга юқори фоизларни ўматиш ёки умуман фоиз ставкаларини тартибга солиш ва бошқалар киради.
Президентнинг 2019 йил 9 январдаги Фармони билан регулятор фаолиятининг стратегик мақсадли йўналишлари қайд етилган еди: нархлар барқарорлиги, банк тизими барқарорлиги ва ривожланиши, тўлов тизими барқарорлиги ва ривожланишини таъминлаш. Фармонда амалга оширилаётган ислоҳотлар доирасида унинг фаолиятининг устувор йўналишлари белгиланди. МБга кўпроқ мустақиллик бериш мақсадида у Ҳукумат мутасаддилик қиладиган органлар рўйхатидан чиқарилди.
Марказий банк тўғрисидаги янги қонун ҳужжати «Банклар ва банк фаолияти тўғрисида»ги, «Валютани тартибга солиш тўғрисида»ги ва «Тўловлар ва тўлов тизимлари тўғрисида»ги қонунлар тўпламида қабул қилинди ҳамда улар билан комплексда кўриб чиқилиши керак. Ушбу ҳужжатларда такрорий нормалар, хусусан, МБнинг назорат ва бошқарув ваколатлари ҳамда унинг банк сектори ва тўловлар соҳасидаги функсиялари, шу жумладан у томондан кўриладиган чоралар ва санксияларга тааллуқли бир-бирини такрорловчи нормалар талайгина. Марказий банкнинг пул-кредит сиёсати, мамлакатда тўловларни амалга ошириш, валютани тартибга солиш ва назорат қилиш тўғрисидаги боблар бир-бирига мазмун жиҳатдан яқин.
Санаб ўтилган ҳужжатлар каби МБ тўғрисидаги қонуннинг янги таҳрири ҳам батафсиллаштириш ва аниқлаштириш даражаси, ҳаволаки ва бланкет нормаларни камайтиришга тўғридан-тўғри ҳаракат қилиниши билан фарқланади. Масалан, унда регуляторнинг кредит ташкилотлари билан ўзаро муносабатлари ва уларнинг хизматларидан фойдаланувчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш чоралари очиб берилган.
Бир қатор нормалар МБ ходимларига тааллуқлидир. Улар бошқа ҳақ тўланадиган фаолият (илмий ва педагогик фаолиятдан ташқари) билан шуғулланиши, банкнинг бошқарув органларига ва бошқа тижорий тузилмаларга кириши тақиқланган, хизматга доир маълумотларни сир сақлашга мажбурлар. Ходимлар тадбиркорлик субъйектларининг, шу жумладан кредит ва тўлов ташкилотлари, тўлов тизими операторлари, валюта биржалари, кредит бюролари, банк хизматлари ауцорсерлари ва консолидациялашган назорат остида бўладиган субъйектларнинг молиявий-хўжалик фаолиятини текширишларда иштирок етмайдилар.
МБ ходимлари ҳуқуқий жиҳатдан ҳимоя қилиниши кафолатланган – улар ўз лавозим мажбуриятларини инсофсизлик билан бажарганлиги учун жавобгар бўладилар. Марказий банк ходимларнинг фаолияти юзасидан олиб бориладиган суд ишларида, енди банкда ишламаётган бўлсалар ҳам уларнинг манфаатларини ҳимоя қилиш харажатларини ўз зиммасига олади.
A (н)=1+(нс+1-нс) * рс
Бунда:
нс-фоизларни утказиш оралигини давомийлигини
(нс+1-нс)-вакт буйича хар бир кейинги интервалнинг хажми;
рс-хар бир интервалдаги фоиз ставкасини хажми.


ФВн=ПВ*(1+р)н
а)Фоиз ставкаси
р(т)= ФВ - ПВ
ПВ
Бунда:
Бунда: р(т)- фоиз ставкаси
ФВ-келажакдаги қиймати
ПВ-жорий қиймати
б) Хисоб ставкаси (дискант) усган келажакдаги қийматини суммага нисбатан олиб аниқланади


д(т)= ФВ – ПВ
ФВ
(1+р)н –усиш коеффициенти ёки купайиш фактари.
ФВн=ПВ*(1+р/м)мн
Бунда:
м- бир йиллик ажатмалар даври санаси
Бунда:
(1+р)н – дискантлаш коеффициенти