Таълим вазирлиги термиз давлат университети Саноат технологиялари

Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус
таълим вазирлиги


термиз давлат университети


«Саноат технологиялари» кафедраси


«кимёвий технология»
фанидан лаборатория машғулотлари учун
у слубий кўрсатма.


Термиз – 2021 йил
Лабаратория иши № 1


I Технологик жараёнларнинг материал ва энергетик
кирим-чиқими (баланси) ни тузиш.

Технологик жараёнларининг материал кирим-чиқимини тузишда ишлатиладиган (жараёнга киритиладиган ёки бериладиган) моддалар миқдори, олинадиган маҳсулот, чиқинди, ташландиқ, шунингдек оралиқ моддалар миқдорлари эътиборга олинади. Ҳисоблаш натижалари графикларда, тенгламаларда, жадвалларда ёки диаграммаларда кўрсатилади. Ишлаб чиқаришга бериладиган (киритиладиган) модда миқдори олинадиган модда (маҳсулот, чиқинди ва ташландиқ) миқдорига тенг бўлиши лозим. Бу ишлаб чиқаришнинг алохида босқичларини ва оралиқ жараёнларни эътиборга олган ҳолдаги стехиометрик тенгламалар асосида ҳисобланади.

Материал ва энергетик кирим-чиқим ишлаб чиқаришнинг энг мақбул схемасини тузишга, маҳсулот унуми, хом ашё ва энергия сарфини аниқлашга, керакли ўлчамдаги жиҳозлар танлашга, унинг иқтисодий кўрсаткичлари, тегишли жараёнларнинг замонавий даражасини аниқлашга имконият яратади. Материал кирим-чиқимни тузишда ишлатиладиган хом ашёлар, маҳсулотлар, ярим маҳсулотлар, чиқинди ва ташландиқ моддалар таркибини, баъзан уларнинг физик-кимёвий хоссаларини ташқи шароитга боғлиқлигини билиш керак.
Агар ҳисоблашдан сўнг, жараёнга киритилувчи моддалар миқдори маҳсулот, оралик моддалар, чиқинди ва ташландиқ моддалар миқдорига тенг булмаса, улар орасидаги фарқ аниқланади. Бу фарқ камомад дейилади. Унинг миқдори хам жадвалда кўрсатилади. Бунда камомадни минимал қийматга эришишини таъминлаш даркор. Чунки камомад унча ахамияти катта бўлмаган айрим технологик параметрларни ҳисобга олмаган ҳолда ва яхлитланган қийматлар ишлатилишидан келиб чиқади. Материал кирим-чиқим 100 кг (ёки т) ёки 1000 кг (ёки т) хом ашё ёки маҳсулот миқдорига мувофиқ маълум шаклда расмийлаштирилади (1-жадвал).
Одатда энергетик кирим-чиқим материал кирим-чиқим натижалари асосида ҳисобланади. У маълум миқдордаги хом ашё ёки маҳсулотлари асосида хам ҳисобланади ва иссиқлик бирликлари (жоуль, киложоуллар)да, баъзан электрик бирликлар (киловатт-соат)да ифодаланади.