Таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

5.1-расм. Маъмурий ходимга қўйиладиган замонавий мезонлар-талаблар
Фаолият натижаларини баҳолаш корхонада ҳақиқий меҳнатнинг мазмуни, ишнинг сифати ва ҳажмини, корхонанинг технологик карталари, режалар ва дастурларида белгиланган меҳнат натижалари билан таққослашга қаратилган. Фаолиятни баҳолаш меҳнатнинг миқдори, сифати ва интенсивлигини баҳолаш имкониятини беради. Ходимнинг меҳнатини баҳолашда ходимнинг фаолияти ташкилот учун қониқарли, кутилган натижани таъминлай оладими каби масалаларни эътиборга олиш зарур.
Ходимнинг шахсий ҳусусиятларини баҳолаш унинг иш фаолият турига тайёрлиги, билим ва малака даражаси ҳамда келгусида ўсиш имкониятларини ўрганиш ва баҳолашга қаратилган. Бу баҳолашда ходимнинг шахсий сифатлари: интизомлилиги, виждонлиги, ишчанлиги, тадбиркорлиги ва бошқа фазилатларини инобатга олиш лозим. Баҳолаш жараёни учун керакли элементларни қандай аниқлаш керак, қандай маълумотларга таяниш лозим деган саволлар туғилади. Бу масалалар тўлиқ ҳал қилиниши лозим. Чунки ходим баҳоланиш жараёнида ўзининг барча фазилатларини кўрсата олмайди. Ҳозирги шароитда ходимларни баҳолашда баҳолашнинг ҳар томонлама мукаммал, илғор усулларини қўллаш мақсадга мувофиқ.
Маъмурий ходимлар иш фаолиятини баҳолаш асосан шу ташкилот раҳбарияти, бўлим бошлиқлари томонидан баҳоланиб боради. Раҳбар ходимларнинг эътиборини қозониши ва уларга тўғри баҳо бериши лозим. Раҳбар ўз ходимларининг шахсий фазилатларини, юриш туришини, ишни самарали ва ўз вақтида бажариши каби масалалар бўйича тасаввуарга эга бўлиши лозим.
Корхона ва ташкилотларда маъмурий ходимларнинг иш фаолиятини назорат қилиш, уларни рағбатлантириш баҳолашда муҳим аҳамият касб этади. Ҳозирги бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида турли мулк шаклларига эга бўлган кичик корхоналар, ўрта ва йирик корхоналар вужудга келди. Ҳар бир ташкилотларнинг раҳбарияти маъмурият ходимларини, ишчилар ва хизматчиларни, янги қабул қилинаётган кадрларни тўғри баҳолаши зарур. Чунки корхонада тўғри баҳоланиб борган кишилар албатта корхона ва ўз мақсадларига эришадилар.
Меҳнат фаолиятига кўра аттестация, яъни ходимларнинг меҳнатини баҳолаш ва натижаларини уларга етказиш, иш топшириқларини бажаришни такомиллаштириш ҳар қандай ташкилот рағбатлантириш тизимида асосий ўрин эгалайди. Аттестация менежментга қуйидаги имкониятларни яратади:
А) тез ўзгарувчан ташқи муҳитда ресурсларни оптимал тақсимлаш,
Б) ходимларни мотивлаштириш ва рағбатлантириш;
В) ходимлар билан мустаҳкам тескари алоқани ўрнатиш;
Г) ишчи гуруҳ ичида адолатни ўрнатиш;
Д) ходимларни ўқитиш ва ривожлантириш;
Е) меҳнатга жойлашишнинг тенг имкониятлари қоидаларига риоя қилиш.
Бундан ташқари, аттестация ходимларнинг юқори даражадаги самарадорликка эришганлари учун рағбатлантиришга муҳим сабаб ҳисобланади. Шундай қилиб, аттестация бошқарувни такомиллаштириш ва ходимларнинг касбий ўсишини таъминлайди. Аттестация тизими ижтимоий муҳит талабларини ҳисобга олган ҳолда ташкил этилади. Худди шундай, АҚШ қонунчилиги тажрибаларига кўра аттестация тизимига меҳнат билан бандликка тенг имкониятлар тамойили бўйича қатъий мезонлар ўрнатилади. Фаолият натижаларига кўра аттестация тизими:
- ташкилий зарурият ҳисобланади;
- баҳолашнинг аниқ объектив мезонларига асосланиши лозим;
- лавозим мажбуриятларини чуқур таҳлил қилишга имкон беради;
- қўлланилаётган мезонлар ходимнинг бажараётган ишчи топшириқлари хусусиятига бевосита боғлиқ бўлишини таъминлайди;
- мувофиқ тадқиқотлар билан такомиллаштириб борилади;
- малакали экспертлар томонидан амалга оширилади;
- ташкилотнинг барча аъзоларини қамраб олади;
- камситилишларга йўл қўйилмасдан амалга оширилиши зарур.
Юқоридаги шартларнинг бажарилиши аттестациянинг маълум тамойиларини ишлаб чиқишни тақозо этади. Анъанавий қабул қилинган аттестация дастурларида ходимларнинг камчиликлари ва кучли томонларига кенг аҳамият берилган бўлса, замонавий дастурлар эса ходимларнинг жорий фаолияти кўрсаткичлари ва истиқболдаги мақсадларини таҳлил қилиш, ташкилот билан фаол ҳамкорликни ўрнатишга қаратилган. Аттестация тизимининг асосий тамойилларига қуйидагилар киради:

1. 
   Натижаларга қаратилганлик. Бунга кўра ҳаракатларнинг ўзи етарли эмас, меҳнат маълум натижаларга эришиш имконини бериши керак.
   
2. 
   Асосий эътибор мақсад ва вазифаларга қаратилади. Мазкур тамойилга кўра ходим ўзига юклатилган топшириқларнинг моҳиятини аниқ билиши керак.
   
3. 
   Мақсадларнинг ходимлар ва менежер ҳамкорлигида ўрнатилиши, яъни ходимларнинг режалаштиришда иштироки фаолиятга қизиқишнинг кучайишига олиб келади. Кўпчилик ходимлар мураккаб топшириқларни бажариш, команда фаолиятида иштирок этиш орқали индивидуал ривожланишга, ўзини намоён этишга интилади.
   
4. 
   Тескари алоқа тизимлари. Бошқарув аппарати томонидан меҳнат натижалари баҳоланиши ҳақидаги ахборот ижрочининг ўзига етказилиши ишчи топшириқлар бажарилишининг самарадорлигини ошириш имкон беради.
   

Аттестация бўйича суҳбат ўтказиш ходимлар фаолиятини баҳолашнинг асосий жараёни ҳисобланади. Аттестациянинг кўплаб ташкилот тизимлари менежерлардан ходимлар фаолият натижаларининг турли жиҳатларини, хулқ-атвор ва шахсий сифатларини баҳолашни талаб этади. Аттестация тизимлари, унинг ўсиш ва такомиллашув салоҳиятини ўрганишни назарда тутади. Бу ахборотни баҳолаш процедураси ва шакллари турли тумандир. Баъзи ташкилотларда текширувчиларнинг ёзма ҳисоботлари қабул қилинган; бошқаларида критик (салбий ва ижобий) вазиятларнинг таҳлили таклиф этилади; кўпчилик фирмаларда хилма-хил рейтинг усуллари қўлланилади.
Қабул қилинган аттестация тизимидан қатъий назар, суҳбат давомида менежер ходимга баҳолаш натижасини етказа олиши шарт. Шахсий суҳбат ўтказиш менежерга ходим билан узвий алоқани ўрнатиш, вужудга келган муаммоларни муҳокама қилиш имконини беради. Кейин икки томон биргаликда мақсадларни ва ходимнинг ташкилот тизимидаги ўрни аниқлайди. Аттестация бўйича суҳбат ўтказиш ходимнинг мотивациясини оширишнинг ажойиб имкониятидир.
Аттестация дастурларининг ўрганиш асосида уларнинг самарадорлигига таъсир этувчи бир қатор омилларни аниқлаш мумкин:

• 
  текширувчининг аттестациядан ўтаётган ходим меҳнати хусусиятларидан хабардорлиги;
  
• 
  унумдорликнинг ўлчаш мумкин бўлган стандартларидан фойдаланиш;
  
• 
  фаолиятнинг аниқ натижаларига мурожаат этиш;
  
• 
  ходим фаолияти ҳақида четдан кузатувчиларнинг маълумотларини қидириш ва фойдаланиш;
  
• 
  танқид доирасини қисқартириш, бу ходимнинг камчиликларни бартараф этишда диққатини тўплашига имкон беради;
  
• 
  ходимнинг таклифлари ва фаолиятга муносабатини фаол қабул қилиш;
  
• 
  муаммоларни ҳамкорликда муҳокама қилиш.
  

Баъзи ташкилотларда аттестация жараённинг расмий таркибига ходимларнинг ўзини-ўзи аттестациялашни ҳам киритадилар. Дастлаб ходим ўз фаолиятини мустақил таҳлил қилади ва ўзининг кучсиз ҳамда кучли томонларини баҳолайди. Кейинги босқичда уларнинг баҳоси менежер баҳоси билан таққосланади, бу эса турли фикрларни очиқ муҳокама қилиш ва кейинги ҳаракатларни мувофиқлаштириш имконини беради.
Шу билан бирга аттестация жараёнида юзага келиши мумкин бўлган муаммоли вазиятларнинг олдини олишда аттестациянинг асосий ҳусусиятларини ҳам эътибордан четда қолдирмаслик керак. Жумладан:
- суҳбат давомида томонлар ўртасида конфронтациянинг вужудга келиши;
- эмоцияларнинг кучайиши. Паст кўрсаткичга эришган ходим бошқалар олдида «ўз юзини» йўқотмаслик учун аттестация натижаларини инкор этишга ҳаракат қилади.
Шу сабабли, аттестациянинг баҳолаш ҳусусиятига эгалиги, комплекс бошқарувнинг асосий вазифаси бўлиб, менежердан иш ҳусусиятларини билишни, ходимнинг фаолияти ва эҳтиёжларини ўрганишни талаб этишини эътибордан четда қолдирмаслик керак. Бундан ташқари аттестациянинг самардорлигини пасайтириш билан боғлиқ муаммоларни айтиб ўтиш мақсадга мувофиқ.
- менежернинг ҳаётий тажрибасизлиги, ташкилий масалаларни тушунмаслиги;
- ходимлар фаолияти ҳақида ахборот тўплаш имкониятининг йўқлиги;
- ходимларни баҳолаш жараёнига жалб эта олмаслик;
- ходимларнинг аттестацияга маъносиз, ахборотларни бузиб кўрсатувчи ўйин сифатида қарашлари.
Аттестация тизимида баҳолаш усулларини тўғри танлаш муҳим аҳамиятга эга, чунки ходимнинг йўл қўйган хато ва камчиликлари жамоа мавқеини туширишга олиб келади. Бунга сабаб ишга қабул қилишда баҳолаш жараёнида йўл қўйилган хатолар бўлиши мумкин. Корхонада самарали баҳолаш тизимини қўлламаслик, бир томондан кучли қобилиятга эга бўлган ходимларни нотўғри баҳолаш ва ишдан четлаштириш ташкилотни ҳалокат ёқасига олиб келиши мумкин.