Таълим вазирлиги мирзо улугбек номидаги ўзбекистон миллий университети психология тарихи

Чет эл психологияси ривожланишининг бугунги холати

Лев Семенович Выготский (1896-1934) – маданий тарихий ривожланиш концепциясини илгари сурди. У реакцияларга алоҳида эътибор берар экан, энг муҳими инсондаги нутқ реакцяси деб баҳолади. Нутқ тана ҳаракатидир, бироқ бошқа тана ҳаракатларидан фарқли ўлароқ, шахс онгига янги ўлчовларни беришини таъкидлаб ўтади. Биринчидан нутқ муомала жараёнида амалга ошади, демак у бошдан бош ижтимоийдир. Иккинчидан унда доим психик жабҳа бор, у сўзнинг маъносидир. Учинчидан сўз субъектдан мустақил равишда маданият элементи сифатида мавжуд бўла олади.Шундай қилиб нутқли реакцияда тана, ижтимоийлик (коммуникативлик), маъновий ва тарихий-маданийлик мужассамлашган. Мана 4 та координаталар тизимида (индивид, муомала, маъно, мадания)да Виготский инсон психик ҳаётининг ҳар қандай феноменини тушунтириб беришга интилади.
Белги (сўз) – «психологик қурол», унинг воситасида онг қурилади. Унинг хусусияти шундаки муомала меҳнат қуроллари билан тақозо қилинади. Улар ташқи табиатни ҳам, инсонни ҳам ўзгартиради. Выготский экспериментал тарзда шуни исботладики болалардаги эгоцентрик нутқ реалликдан узоқлашган майллар ва бола фантазиясига бориб тақалмайди. У амалий ҳаракатлар ташкилотчисидир. Ўз ўзи билан фикр юритиб бола ҳаракатни режалаштиради. «Мышление и речь» (1934) асарида Выготский, экспериментал тадқиқотларга таянган ҳолда болаларда тушунчаларнинг ривожланишини тадқиқ этди. Выготский фикрича фақатгина ривожланишдан олдин келадиган таълим яхши натижа беради. У ривожланишнинг яқин зонаси” терминин киритади. Бу тушнча остида бола катталар рахбарлиги остида мустақил еча оладиган масалалар даражалари ўртасидаги тарқоқлик тушунилади. Ўқитиш шунга ўхшаш зонани юзага келтириб ўз кетидан ривожланишга олиб келади.
Сергей Леонидович Рубинштейн ўзининг “ Основы общей психологии ” асарида онг ва фаолият бирлиги принципини илгари сурди. Онгни фаолият жараёни билан бирлаштириб Рубинштейн унинг бу жараёнда қандай тарзда шаклланишини тушунтириб берди. Бу конкрет тадқиқотлар истқболини тубдан ўзгартириб юборди. Инсоннинг дунё билан мурожаати тўғридан-тўғри ва бевосита эмас, балки унинг бу дунё объектлари билан реал ҳаракатлари воситасида амалга оширилади, деган ғоя онгга бўлган қарашларни ўзгартириб юборди. Унинг ташқи предметларга эмас, предметли ҳаракатларга боғлиқлиги психологиянинг муҳим муаммоларидан бирига айланди.
Онг мақсадлар қўйиб, субъект фаоллигини реажалаштиради ва реалликни ҳисий ва ақлий образларда акс эттиради. Тахмин қилинадики, онг табиати дастлаб ижтимоий, ижтимоий муносабатлар орқали тақозо қилингандир. Бу муносабатлар даврдан даврга ўтиш билан ўзгарар экан, унда онг тарихан ўзгарувчан махсулдир. Ҳамма нарса инсон психикасида унинг фаолиятида амалга оширилиши ҳақидаги ғоя Алексей Николаевич Леонтьев (1903-1979) томонидан ҳам ривожлантирилади. Дастлаб у Виготский йўлидан боради. Кейинчалик эса Басвонинг фаолият морфологияси ҳақидаги ғояларига юксак баҳо беради. У фаолияти ташкил этилиши ва даражаларда ўзгариши борасидаги ўз схемасини таклиф этади: яъни бу жараён фаолият ҳайвонот дунёси эволюцияси, кишилик жамияти тарихи, шунингдек инсоннинг индивидуал ривожланишида юз беради. («Проблемы развития психики», 1959).
Леонтьев фикрича, фаолият – алоҳида бутунлик. У ўз ичига тузилмавий компонентларни олади: фаолият, ҳаракталар, операциялар, психофизиологик фнукциялар. Фаолият тузилмаси компонентларига мотивацион соҳа компонентлари мос келади: мотив, мақсад, шароит, шунингдек онг компонентлари – маъно, аҳамият, “ҳиссий тўқима”. Уларни ажратиб кўриб бўлмайди.