Таълим вазирлиги бухоро давлат университети

Фойдаланилган адабиётлар 
1.Артикова Х.Т. Бухоро воҳаси тупроқларнинг эволюцияси, экологик ҳолати ва 
унумдорлиги. Автореф. док. дисс.(DSc). –Тошкент,2019. 62 б. 
2.Гафуров К., Абдуллаев С. Характеристика почвенного покрова орошаемой зоны 
Бухарской области.- Ташкент: Изд-во «Фан», 1982.-130 с. 
3.Курвантаев Р. Оптимизация и регулирование агрофизического состояния орошаемых 
почв пустынной зоны Узбекистана. Автореф. докт. дисс. -Ташкент. 2000. - С. 40-55. 
4.Курвантаев Р., Назарова
 
С.М.Зарафшон воҳаси қуйи оқими суғориладиган ўтлоқи 
тупроқларининг агрофизикавий ҳолати. –Бухоро.2021.- 142 б. 
5.Назарова С.М., Курвантаев Р. Бухоро воҳаси тупроқлари / “O’zbekiston qishloq xo’jaligi” 
журналининг “Agro ilm” илмий иловаси. –Тошкент, 2012. №3 (23). - Б. 54-55. 
 
6.Назарова С. М
. 
Бухоро воҳаси суғориладиган ўтлоқи тупроқларининг ҳозирги давр 
агрофизикавий ҳолати. Автореферат қ.х.ф.ф.д (PhD) -Тошкент, 2019. – 44 б.
 
7.Турсунов Л. Водно-физические свойства и скорость реставрации солей в орошаемых 
почвах Каракульского оазиса Бухарской области. Автореферат. канд. дисс.- Ташкент. 
1968.- 30 с. 
 
TUPROQ VA EKOLOGIYA 
S.S.Xayriyev, J.J.Jumayev 
Buxoro davlat universiteti 
Tuproqlar asosan mineral, organik va organomineral moddalardan tashkil topgan.Mineral 
moddalar tuproq vaznining 85-90 foizini tashkil etadi. 
Respublikamizda dehqonchilik qilinadigan tuproqlarning: yarmi bo’z, chorak qismi o’tloqi
kulrang, ,taqir, va qumli-qumoq tuproqlardan iborat. 
Yer,yer osti va yer usti boyliklari , suv o’simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy 
zaxiralar umummilliy boylikdir va ular davlat muhofazasidadir.Tabiatga qo’pol munosabatda 
bo’lishga yo’l qo’yib bo’lmaydi zero,tabiat bizni ham to’ydiradi, ham kiyintiradi, ham 
xalqimizni quvonchlarga olib keladi.
Qishloq xo’jalik ekinlaridan olinadigan hosilning yarmidan ko’prog’i va uning sifati 
mineral o’g’itlarni qo’llash hisobiga olinishi ko’pgina ilmiy izlanishlarda isbotlangan. Bu o’z 
navbatida agrokimyoning (mineral o’g’itlarning) sohadagi roli qaydarajada ekanligini ko’rsatadi. 
Dunyo olimlarining isbotlashiga : “Insoniyatning buyuk kashfiyoti hisoblanmish kimyoviy 
vositalarni (mineralo’g’itlar) pestitsidlar,gerbitsidlar, defoliantlar, insektitsidlar, desikantlar, 
repellentlar, attraktantlar, zootsidlar, fungitsidlar, insektitsidlar, akaridsidlar va bakteriatsitlar va 
boshqalar boshqalar) qo’llash evaziga kimyoviy vositalar har bir ekinzor maydoniga 1.8-4.6 
kilogramni tashkil etadi. 

---

28 
Biroq, agroximikatlar tuproq va biosfera ekologiyasiga salbiy ta’siri: asosan qo’llash 
normasiga va texnologiyalariga bopg’liqdir. 
O’g’ir metallar qatoriga I.I.Mendeleyev davriy sistemasining 40 ga yaqin kimyoviy 
elementi misol bo’ladi. Shulardan 13 tasi esa tuproq va atrof muhitni ifloslantiruvchi
hisoblanadi.Jumladan:simob, ruh,kadmiy, qo’rg’oshin , mishyak, mis,vanadiy, surma, molibden, 
kobalt, kabilardir. 
Fosforli xomashyolardan fosforli o’g’itlarni ishlab chiqarishda (ammofos, superfosfat, va 
boshqalar.) ishlatilganda (radiy ,uran,toriy, stronsiy, radiy, ftor, kadmiy,rux, va boshqalar) yerga 
tushib to’planadi. 
Bu elementlar tuproqning haydalma qatlamida qolganda hosildorlikni kamaytirib va 
ekologik holatni yomonlashishiga olib keladi. 
Og’ir metallarning tuproqdagi zararli miqdorining kamaytirish uchun organik ( mahalliy
o’g’itlardan gektariga (15-20t/ga ) kiritib foydalanishni zarur deb hisoblaymiz. 
Chunki mahalliy o’g’it (go’ng, torf, sideratlar va boshqalar) tuproqda chirib issiqlik 
ajratadi. o’g’irligiga nisbatan 25-30% karbonat angidrid gazi ajralib chiqadi, mikroorganizmlar 
faoliyati tuproq eritmasidagi zararli va zaharli tuzlarning konsentratsiyasini pasaytiradi. Og’ir 
metallarni o’simlik va mahsulotlarni tarkibiga o’tmasligini ta’minlaydi, ya’ni o’simlikni normal 
o’sishi va rivojlanishi uchun ekologik sharoit yangilanadi. 
Almashlab ekishda tuproq unumdorligi ortadi, hosildorlik oshadi, suv xarajati va g’o’za 
kasalligi kamayadi, tuproqqa zarur elementlar to’planadi, natijada tuproqdagi organik moddalar 
tez chirib agromeliorativ holati yaxshilanadi. Bu kabi jarayonlar tuproqdagi chirindining 
ortishiga va unumdorlikni yaxshilashiga olib keladi. 
O’g’ir metallar qatoriga ftor, vannadiy, xrom, marganets, kobalt, nikel, mis, rux, mishyak, 
molibden, kadmiy, simob, qo’rg’oshin, volfram, vusmut, va boshqalar kiradi. 
Atrof muhit uchun xavfli o’g’ir metallar jumlasiga: simob, qo’rg’oshin, kadmiy, mishyak, 
selen, ftor. Rux, kiradi. Metallurgiya sanoati har yili o’rta hisobda 150ming tonna mis, 120ming 
tonna rux, 90ming tonna atrofida qo’rg’oshin, 12ming tonna nikel, 1.5ming tonna molibden, 800 
tonna kobalt, 30 tonna, simobni atrof-muhitga chiqarib turadi. Kimyo chiqindilari tarkibidan ham 
taxminan 1000mg/kg mis , 1000mg/kg temir, 10mg/kg nikel topilgan. 
O’gir metallar tuproqqa mineral o’g’itlar bilan ham tushadi. 
Hozirgi davrda ko’pchilik davlatlarda ekologik sof mahsulotlar ishlab chiqarish 
texnalogiyalari yo’lga qo’yilmoqda, chunki qishloq xo’jaligida ishlatilayotgan kimyoviy 
vositalar ,yetishtirilayotgan mahsulotlarni sifatiga salbiy ta’sirini ko’rsatib tuproq tarkibiga va 
insonlarga turli xil kasalliklarni kelib chiqishiga asosiy sabab bo’lmoqda. 
Shu kabi salbiy tomonlarni inobatga olib , qishloq xo’jalik ekinlaridan mo’l va sifatli 
mahsulot yetishtirishda mahallaiy o’g’itlardan samarali foydalanib (go’ng kamposti, har xil 
qishloq xo’jalik chiqindilarini chiritib, go’ng almashlab ekish va boshqalar) mahalliy o’g’itlarni 
chiritib mineral o’g’itlar bilan birgalikda qo’llash va biogumusdan keng foydalanishni hamda 
tuproq unumdorligini tiklovchi zvenolarni tiklashimiz maqsadga muvofiq hisoblanadi. 
O’rganilgan ilmiy tadqiqot izlanishlaridan ma’limki, harqanday tuproq tarkibiga turli xil 
o’simlik va hayvon organizmlari hayot kechiradi. Ular tuproq unumdorligi hosil bo’lishida 
qatnashib , tuproqning agrokimyoviy , agrofizik, meliorativ va biologik, xossalarini 
yaxshilashda , yerga solingan o’g’itlarning samaradorligini oshirishda katta rol o’ynaydi.
Uzoq yillar davomida ekinlarga yuqori normada mineral o’g’itlarni va zaxarli kimyoviy 
vositalarni qo’llanilishi oqibatida tuproqdagi tirik organizmlar faoliyati sezilarli darajada 
susaygan, natijada tuproq unumdorligi kamayib, kiritiladigan o’g’itlarning samaradorligi ham 
pasaygan. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, o’g’itlarning iqtisodiy va ekologik samaradorligini 
pasayishiga ularni saqlash , tashish va qo’llashdagi isrofgarchiliklar, hamda tarkibidagi ballast va 
zaharli og’it metallar qo’shimchalarning ko’pligi va mineral o’g’itlarning xossa va 
xususiyatlarini talabga javob bermasligi va boshqa omillar muhim hisoblanadi. 
Qishloq xo’jaligida kimyoviy vositalarni qo’llashda yuzaga keladigan muammolarni 
bartaraf qilish uchun

---

29 
-
Birinchidan : o’simlik kasallik va zararkunandalariga qarshi kurashning kimyoviy 
usullaridan vos kechib, to’la biologic usulga o’tish kerak 
-
Ikkinchidan: biosferani buzuvchi harqanday kimyoviy vositalardan vos kechib, 
qo’shimcha zararlikimyoviy moddalardan tozalangan, og’ir metallar zaharli elementlarni 
bo’lmasligi , o’simliklarning talabiga javob beruvchi , ya’ni o’ziga saqlovchi makro va mikro 
elementlar , miostimulyator va nitrifikatsiya ingibitirlarni saqlovchi o’g’itlarni ishlab chiqarish
va o’g’itlarni tayyorlashda “flotatsiyasi” usullarni keng joriy etish lozim. 
-
Uchinchidan: tuproq unumdorligini tiklashning va muntazam ravishda oshirib borishning 
nazariy asoslari va amaliy uslublarini ishlab chiqish shu asosida tuproq ekologiyasi va 
unumdorligini yaxshilashni yo’lga qo’yish shu davrning dolzarb masalalaridan hisoblanadi.