Таълим вазирлиги бухоро давлат университети

Литература 
1.Қурвантаев Р. Возделывание хлопчатника по грядам и гребням в условиях пустынной 
зоны Узбекистана. «УзНИИТИ»,-Ташкент,1983.- 0,1 п.л. 
2.Қурвантаев Р. Оптимизация и регулирование агрофизического состояния орошаемых 
почв пустынной зоны Узбекистана. Автореф. дисс. док. с/х наук. - Ташкент, 2000. - 45 с.
3.Мусурманов А., Курвантаев Р. Повышения плодородия орошаемых гидроморфных 
почв Мирзачульского оазиса путём мульчирования и минимализации их обработки. // 

---

37 
Почвоведение-продовольственной и экологической безопасности страны VII съезд 
общества почвоведов им. В.В. Докучаева.Материалы докладов. Часть 1.-Москва-Белгород, 
2016.- С.367-368.
4.Мусурманов А.А., Курвантаев Р., Макарычев С.В., Мазиров М.А. Влияние 
мульчирования на сумму активных температур в почве и урожайность хлопчатника.// 
Аграрная наука–сельскому хозяйству. Сборник материалов в 2 кн. XIII Международная 
научно-практическая конференция. - Барнаул: РИО Алтайского ГАУ, 2018, кн. 1. - С.363-
364.
5.Умаров М.У., Қурвантаев Р. Повышение плодородия орошаемых почв путём 
регулирования их физических свойств.–Ташкент: «ФАН», 1987. -106 с.
6.Холикулов Ш.Т. Оптимизация свойств и режимов орошаемых почв сероземного 
пояса путем мульчирования и внесения компостов при возделывании хлопчатника. 
Автореф.докт.дисс. -Ташкент, 1996, - 45 с.
QURG`OQLANISH JARAYONINI YARIM MUSTAHKAMLANGAN QUMLI 
CHO`L TUPROQLARINING BIOLOGIK XOSSALARIGA TA`SIRI 
T.Abduraxmonov, M.Karimboyeva 
 
O`zbekiston Milliy universiteti  
Mintaqaning tobora quruqlashishi, qishloq xo'jaligi va o'simlikchilikka bevosita ta'sir 
ko'rsatadigan global xavfdir. Qurg`oqchil va yarim qurg`oqchil zonalar Yer yuzining qariyb 40 % 
ini egallaydi. (Schlaepfer va b., 2017; Canter, 2018). Iqlim o`zgarishi, yog`ingarchilikning 
kamayishi, haroratning oshishi va qurg`oqlanish jarayoni tuproq mikrobial jamoalari tarkibiga, 
shuningdek, hosil va hosil sifatiga ta`sir qiluvchi asosiy omillardan biridir. Iqlim o'zgarishining 
tuproq mikrobiomalari va ular ko'rsatadigan ekotizim jarayonlariga ta'sirini o`rganish va bashorat 
qilish sayyoramiz oldida turgan eng dolzarb muammolarga aylangan.
Sanoat inqilobi, yoqilg`i qazib olishning tezlashuvi atmosferada CO 
2 
oshib ketishiga va 
natijada global isish, yog`ingarchilikning kamayishiga olib keldi (Iqlim o`zgarishi bo`yicha 
davlatlararo panel, 2014). CO 
2 
ning ortib borishi yer ekotizimlariga jiddiy ta`sir ko`rsatadi, 
atmosfera uglerodi aylanishi, fotosintezni rag`batlantirish orqali organik uglerod dinamikasi 
o`zgartiriladi (Schimel va b. 2000). Yuqori CO 
2 
konsentratsiyasi mikroorganizmlarning 
parchalash tezligini psaytiradi ( Gougoulias va b. 2014; Cha va b. 2017). Bundan tashqari, 
boshqa bir qator biotik va abiotik omillar ham CO 
2 
ning tuproq mikroorganizmlariga to`g`ridan 
– to`g`ri yoki bilvosita ta`sir qiladi.
Haroratning ko`tarilishi tuproqdagi namlik miqdorini kamaytiradi va undagi 
mikroorganizmlarning tarqalishini cheklaydi (Carson va b. 2010). Atrof – muhit haroratining 
ko`tarilishi tuproqning isishiga va rizosfera mikrobiomi o`zgarishiga olib keladi (White va b. 
2010).
Iqlim o'zgarishi modellari O'rta Yer dengizi mintaqasida harorat va atmosfera bug'lari 
bosimi tanqisligining katta o'sishini bashorat qilmoqda, bu yog'ingarchilik miqdori va 
chastotasining pasayishi bilan kechadi (Guiot va Cramer, 2016 ). Rejalashtirilgan iqlim 
qurg'oqchilik tendentsiyalari ko'plab quruqliklarda o'simliklar va ularning simbiotik mikorizal 
zamburug`lari uchun issiqlik va qurg'oqchilik stressini oshiradi, bu esa o'simliklarning omon 
qolishi va yer usti hosildorligini pasayishiga olib keladi, bu yer osti jarayonlarini ham 
o'zgartirishi mumkin (Leуn-Sбnchez vab., 2018 , 2020).  
Qurg`oqchil hududlar yildan yilga oshib borayapti, ammo uning mikrobiologik xilma – 
xilligi hali yaxshi tavsiflanmagan. Tuproq mikrobiomasi makroelementlar, mikroelementlar va 
o'simliklar va hayvonlar hayoti uchun zarur bo'lgan boshqa elementlarning biogeokimyoviy 
aylanishini boshqaradi. Tuproq mikrobiomasi o`zaro ta`sir qiluvchi bakteriyalar jamoasini o`z 
ichiga oladi, zamburug`lar, viruslar, protozoa, arxea (Jansson va Hofmockel 2020). Mikrobioma 
tuproq ekotizimining muhim tarkibiy qismidir, chunki tuproq mikroorganizmlari tomonidan 
umumiy biomassa ishlab chiqarishda ozuqa moddalar manbasini ta`minlashda o`simliklar va 

---

38 
hayvonlarga qaraganda ko`proq ishtirok etadi (Bar-On va b. 2018). Tuproq mikrobiomasining 
o`zaro ta`sir qiluvchi mikrobial jamoalari mikro va makroelementlarning aylanishini tartibga 
soladi.
Tuproq qatlamining rivojlanishi va xususiyatlarining o`zgarishi, birinchi navbatda, 
o`simliklarning tiklanishi va o`simliklarning doimiyligi bilan bog`liq. O`simliklarning tiklanishi 
tuproq qatlamining rivojlanishiga yordam beradi. Biologik qobiq o`z navbatida plantatsiya 
yoshiga qarab rivojlanadi. Biologik qobiqning rivojlanishi bilan tuproqning xususiyatlari 
yaxshilanadi. Tuproqning chuqurligi oshishi bilan tuproqning yuqori qatlami xususiyatlarining 
o`zgarishi kamayadi.
O`rmonlashtirish qurg`oqlashgan yerlarni qayta tiklash va qumli cho`l hududidagi 
ekologik muhitni yaxshilash bo`yicha eng muvaffaqiyatli choralardan biridir. Plantatsiyalar 
tashkil etilishi tuproq biologik qobig`ining rivojlanishiga yordam beradi va qumtepalarda qobiq 
ostida 0 – 5 sm balandlikdagi tuproqning xususiyatlarini yaxshilaydi.
Rizosfera organizmlari o'ziga xos yashash tarziga ega, chunki mikrobioma shakliga 
ko'plab omillar ta'sir qilishi mumkin. Hammamizga ma'lumki, tuproq mikroblari va o'simliklar 
o'rtasidagi o'zaro ta'sirdan foydalanish barqaror qishloq xo'jaligi va ekotizimlar uchun juda 
muhimdir. O'simliklar bilan bog'langan mikroorganizmlar jamoalarida joylashgan o'zaro bog'liq 
mikroorganizmlar o'z o`simlik turiga turli yo'llar bilan yordam beradi. Ko'pgina tadqiqotlar shuni 
ko'rsatdiki, tuproq mikrobiomasi o'simlik uchun muhim afzalliklarni berishi mumkin. Shu bilan 
birga, turli xil tuproq sharoitlari (pH, harorat, kislorod, fizika-kimyo va namlik), tuproq muhiti 
(qurg'oqchilik, botqoqlik, metallarning toksikligi va sho'rlanishi), o'simlik turlari, genotipi va 
qishloq xo'jaligi amaliyotlari turli xil mikrob tarkibi va xususiyatlariga olib kelishi mumkin.
Qurg'oqchil va cho'l hududlarida moslashgan mikroorganizmlarning xilma-xilligi juda katta 
bo'lib, atrof-muhitning og'ir sharoitlariga bardosh bera oladigan mikroorganizmlardan iborat 
ekanligi aniqlandi. Qurg'oqchil yerlarda yoki suvning cheklanishi va tuzning to'planishi kabi 
uzoq davom etadigan abiotik ta`sirlarga chidamli mikrobiom jamosini o`rganish va ko`paytirshi 
muhim ahamiyatga ega. Aniqlangan mikroorganizmlarni ko`paytirish orqali og`ir sharoitli qumli 
cho`l tuproqlarida o`simlik plantatsiyalarini kengaytirish, tuz va qumlarning ko`chirilishini 
to`xtatish mumkin.