Таълим вазирлиги а.ҚОдирий номидаги жиззах давлат педагогика

 
АДАБИЁТЛАР: 
1. X.Axmedova, L.Raximova. “Bolaga yo’naltirilgan ta’lim» dasturini tashkil 
etish”. T.: 2012
2. Ishmuxamedov R.J., Yuldashev M. Ta’lim va tarbiyada innovatsion 
pedagogik texnologiyalar.– T.: “Nihol” nashriyoti, 2016.
3. Ishmuhamedov R., Abduqodirov A., Pardaev A. Ta’limda innovatsion 
texnologiyalar (ta’lim muassasalari pedagog–o’qituvchilari uchun amaliy 
tavsiyalar). – T.: Iste’dod, 2018. 
ZOMINSUV HAVZASINING TABIIY –GEOGRAFIK XUSUSIYATLARI 
IBRAGIMOV 
I.E- 
Jizzax 
davlat 
pedagogika instituti Biologiya va uni 
o’qitish metodikasikafedrasi o’qituvchisi 
Zominsuv havzasi Turkiston tog‘ining shimoliy va Molguzar tog‘ining 
shimoli-sharqiy yonbag‘irlarida joylashgan bo‘lib, balandlik diapazoni ancha 
katta bo‘lgan (dengiz sathidan 400-4029 m) tabiiy-geografik hududdir. Shu 
boisdan yer yuzasining tuzilishi – relefi ham mintaqalarga bog‘liq holda 

---

139 
o‘zgarib turuvchi, har biri o‘ziga xos taraqqiyot qonuniga ega bo‘lgan elementar 
landshaftdir.
Baland tog‘ mintaqasida – 3000 mdan yuqorida, Shaukartog‘ – 4029 m, 
Oqtoshtog‘ – 3354 m va Molguzar tog‘i – 2620 m balandliklarda qoya toshli 
keskin qiyalik relefga egadir. Chunki Zominsuv havzasi relefi barcha tog‘li 
tumanlar relefi kabi murakkab bo‘lib, ular genezisi va yoshiga ko‘ra ham 
turlichadir. Relefini va geologik tuzilishini o‘rganish hudud tabiiy boyliklarini 
muhofaza qilish, ulardan samarali foydalanishda, o‘rmonlarni rekonstruksiya 
qilishda, chorva mollarini boqishda, urbanizatsiya va boshqa xo‘jalik ishlarini 
bajarishda katta ahamiyatga ega. Shu boisdan geolog, geomorfolog olimlar 
relefni tasniflashda asosan tog‘ jinslarining genezisi, geologik yotqiziqlari, 
litologiyasi, morfologiyasi kabi ko‘rsatkichlarga tayanib tasniflashadi.
O‘rganilgan havza daryolari Turkiston tog‘ining shimoliy yonbag‘irlaridan 
boshlanib, janubga chuqur jarliklar, tik qoya toshlar orasidan oqib o‘tgani 
sababli, tog‘ relefi keskin tiklik va chuqurliklardan iboratdir. 
Turkiston tog‘i g‘arbdan sharqqa 340 km cho‘zilgan, eni 60 km. Sharqda 
Oloy tog‘laridan Mastchoh tog‘i orqali ajraladi, g‘arbda Parmontepa qal’asi 
yaqinida tugaydi. Zominsuv havzasi shu tog‘ning o‘rta qismida joylashgan 
bo‘lib, undagi geologik jinslarning ko‘pi biz tadqiqot o‘tkazgan joylarda ham 
tarqalgan, deyish mumkin. 
“Turkiston tog‘ tizmasi gersin burmalanishida ko‘tarilib, keyinchalik 
yemirilgan va uchlamchi davrda qayta ko‘tarilib, hozirgi qiyofaga kelgan. 
Tog‘da asosan paleozoy erasiga xos bo‘lgan qumtosh, slanets va qisman 
ohaktoshlardan, neogen konglomeratlari va to‘rtlamchi davr lyoss qatlamlaridan 
tarkib topgan”, deb ta’riflangan. 
B.V.Yasnevich tuzgan geologik xaritada esa faqat Zominsuv havzasining 
o‘zida quyidagi geologik qatlamlarning uchrashini ko‘rsatgan: to‘rtlamchi, 
neogen, toshko‘mir, devon, silur, kembriy, paleozoy davrlari qatlamlari. Bu 
qatlamlar mintaqalar bo‘yicha tarqalib, turli xildagi geomorfologik tuzilish 
(relef) va tuproq tiplarining hosil bo‘lishidagi geologik jins bo‘lib hisoblanadi. 
To‘rtlamchi davr qatlamlari asosan yarim cho‘l va adirda keng uchraydi 
hamda neogen qatlamlari ustini qoplab yotadi va bo‘z tuproq tiplarining asosiy 
onalik jinsi hisoblanadi. Tog‘da silur, kembriy davri va intruziv (otqindi) 
geologik jinslar keng tarqalib, qoya tosh, toshloq relef hosil qiladilar. Tuproq 
tiplari esa har biri o‘ziga xos o‘simlik jamoalarining tarqalishini belgilovchi 
asosiy omildir.
O.Yu.Poslavskaya barcha tog‘li hudud tekisliklarini, jumladan Zominsuv 
etaklari, ya’ni Mirzacho‘l tekisliklari geomorfologik tuzilishiga ko‘ra, 
to‘rtlamchi davr yotqiziqlardan tashkil topganligini qayd etgan. Shu boisdan 

---

140 
cho‘l mintaqasi relefi asosan tekisliklardan iborat.
Zominsuv daryosi Dashtobod tekisligida mayda-mayda soylarga bo‘linib 
ketishi oqibatida tugaydi. O‘rganilayotgan havzaning cho‘l qismi Mirzacho‘lga 
tutashib, janubiy Mirzacho‘l kanali bo‘ylab chegaralanadi. 
Jizzax viloyati, jumladan, Zominsuv havzasi tuproq tiplari tuproqshunos 
olimlar tomonidan o‘rganilib baholangan va tuproq xaritalari turli masshtabda 
tuzilib, tuproq tiplarining tarqalish qonuniyatlari olimlarning ishlarida ko‘rsatilib 
berilgan.
G.A.Talipov
4
O‘zbekiston tuproq tiplarining mintaqalar bo‘yicha tarqalish 
qonuniyatlarini ko‘rsatib bergan.
Cho‘l mintaqasida Zominsuv daryosi sho‘rxok chuqurliklarga quyilib, 
tugallanishi sababli, botqoq-o‘tloq-sho‘rxokliklar, ayrim joylarda suv bo‘ylarida 
qamishli-yulg‘unzorlarni hosil qiladilar.Ammo ular kichik-kichik maydondan 
tashkil topgan (1 km
2
dan kam kartada chegarasi ko‘rsatilmaydi). Cho‘l 
mintaqasi (400-500 m)ning katta qismi sug‘oriladigan erlardan iborat bo‘lib,
N.I.Akjigitovaning
5
ma’lumotiga ko‘ra, Mirzacho‘lda och tusli bo‘z o‘tloq, 
sho‘rlangan och bo‘z sho‘rxoklar keng tarqalganligi qayd etilgan. 
Tadqiqot olib borilgan havzada barcha mintaqalar uchrab, ularning har 
biriga o‘ziga xos geologik tuzilishi, tuprog‘i, iqlimi, o‘simlik jamoalari bo‘lib, 
ularning 
hozirgi 
holatiga 
tavsif 
berilganda 
barcha 
tabiiy-geografik 
ko‘rsatkichlarga to‘xtalib o‘tiladi. 
Adirda asosan bo‘z tuproq xillari, tog‘da jigarrang, o‘rmon tuproq tipi 
hokimlik qilsa, baland tog‘da och qo‘ng‘ir tuproq tiplari keng tarqalgan. 
Mintaqalar bo‘yicha o‘simlik tiplariga tavsif berilganligi sababli, bu erda ularga 
to‘liq to‘xtalmadik. 
Jizzax viloyatida, jumladan, Zominsuv havzasining iqlim sharoitining 
o‘ziga xos tomonlari, xususiyatlari ko‘plab gidrogeolog, klimatolog, geograf 
olimlar tomonidan o‘rganilgan
6
. Zominsuv havzasi iqlimi ham barcha tog‘li 
tumanlar 
kabi 
uning 
orografik 
tuzilishiga 
qarab 
turlichadir. 
E.M.DemurinaG‘arbiy Turkiston tog‘ida 3 ta iqlim zonasi: adir, tog‘ va yaylov 
mintaqalarini ajratib, ta’rif bergan. Ularning o‘zaro farqini har xil mintaqada 
joylashgan meteorologik stansiyalarning ob-havo ko‘rsatkichlarini o‘zaro 
4
Talipov G.A. Zemelnыe resursы Uzbekistana i problemы ix ratsionalnogo ispolzovaniya.– Tashkent: 
UzASXN, 1992. – 232 s 
5
Akjigitova N.I. Estestvennaya rastitelnost golodnoy stepi i eyo xozyaystennoe znachenie / Ocherki po geografii 
rastitelnogo pokrova UzSSR. – Tashkent: Fan, 1969. – S. 152-179.
6
Babushkin A.N.Prinsipы agroklimaticheskogo rayonirovaniya Sredney Azii i Yujnogo Kazaxstana // Voprosы 
geografii. – Moskva, 1961.– № 55. – C. 131-137. Babushkin A.N.Fiziko-geograficheskie usloviya Uzbekistana. 
Klimat / Rastitelnыy pokrov Uzbekistana. V 4-x t. – Tashkent: Fan, 1971.
T. 1. – C. 48-63.

---

141 
solishtirgan
7
.
Jizzax viloyatida, jumladan, Zomin tumanida iqlim keskin kontinental 
bo‘lib, yoz quruq va issiq, qish nisbatan yumshoq va namgarchilik o‘rtachadir. 
2007-yil yanvar oyida o‘rtacha harorat 6,4
0
S, iyulda 28,5
0
S,minimal harorat 
yanvarda -7,3
0
S, iyulda maksimal harorat 38
0
S gacha etdi. O‘rganilgan havzada 
o‘simliklarning vegetatsiya davri 240-260 kunga yetib, yilning deyarli barcha 
faslida ham mol boqish imkoni bor desa bo‘ladi. Havoning o‘rtacha nisbiy 
namligi qishda 70-80%, yozda esa 20-40% ni tashkil etdi. Ob-havo yaxshi 
kelgan yillar o‘simliklarning hosildorligi, dinamik holati yuqori bo‘ldi.
Tog‘li tumanlarda ham orografiyasi har xil bo‘lganligi uchun “Sangzor” 
meteostansiyasida iyul oyining o‘rtacha harorati 23-23,5
0
S, yanvarda esa -3,6-
7
0
S. Absolyut yuqori harorat iyul oyida kuzatilib, 32-34
0
S ni tashkil etdi. Bu 
yerdagi o‘rtacha yillik yog‘in miqdori tekisliklarga nisbatan ko‘pdir. Yillik 
yog‘in miqdori cho‘l qismida (Do‘stlik) 176-324,8 mm, adirda (Zomin) 169,9-
365,9 mm va tog‘da (Sangzor) 174,1-412 mm ni tashkil etdi. Yog‘inlar fasllar 
bo‘yicha notekis taqsimlangan. Seryog‘in oylar mart, aprel, may hisoblanadi. 
Do‘stlik va Zominda iyun-avgust oylarida, Sangzorda esa avgust-sentyabr 
oylarida yog‘in miqdori eng minimal darajada hisoblanadi. 
7
Zakirov P.K.Klassifikatsii rastitelnosti Sredney Azii // Uzbekskiy biologicheskiy jurnal. – Tashkent, 1989. – № 
3. – C. 43-50. 

---

142