Таълим вазирлиги а.ҚОдирий номидаги жиззах давлат педагогика

DONISHMAND YIGIT 
(O’zbek xalq ertagi) 
O’tgan zamonda bir donishmand chol yashagan ekan. Uning uch
o’g’li bo’lgan ekan. O’g’illari voyaga yetgach, chol ularga shunday debdi.
-Bolalarim men sizlarni yeyish-ichishdan kamsitmay o’stirdim. Endi
otlaninglar, turli shaharlarga borib, qo’rg’on solib kelinglar. 
To’ng’ich o’g’il otasi topgan oltin kumushlardan olib, Farg’ona
vodiysining hamma shaharlariga boribdi. U yerlarda bittadan kattakon uy
soldiribdi. O’rtancha o’g’il esa Buxoro, Samarqand tomonlarga borib,
qo’rg’on qurdiribdi. 
Kenja o’g’il oqil, dono, ekan. U, o’zicha”Dadam turli shaharlarda
qo’rg’on solinglar, deyish bilan har bir shahardan do’st, yor-birodarlar
ortiringlar demoqchi. Men boshqa shaharlarga borib, uy solib yurmayman”-
debdi. Kenja o’g’il safarga chiqib ketibdi. U yerga borsa u yerda eng
yaxsgi, vafodor kishilarni topib, ular bilan do’stlashibdi. U o’z safari
davomida o’rtoqlari orasida mashhur bo’lib ketibdi. U akalaridan avval
uyiga qaytibdi. 
Chol bir kuni: 
--Qani, kim qaysi shaharlarga borib qo’rg’on qurdi, yuringlar, bir
aylanib ko’rib kelamiz,- debdi. 
U o’g’illari bilan birga kattao’g’li qurgan qo’rg’onga boribdi.
Qarasa, uy-joyning o’zi so’ppayib turgan ekan. CHol indamabdi. So’ngra
o’rtancha o’g’li qilgan ishni ko’zdan kechiribdi. Uniki ham huddi
akasinikiga o’xshar ekan. 

---

118 
-Bu qo’rg’onlarning odamlari qani? – deb so’rabdi chol. To’ng’ich
va o’rtancha o’g’illar javob bera olmabdi. Hammalari kenja o’g’ilning yor-
birodarlari yashaydigan joylarga borishibdi. Ularni kenja o’g’ilning do’stlari
izzat-hurmat bilan kutib olibdilar, ketma-ket ziyofatdan bo’shamay
qolishibdi, shunda chol o’g’illariga qarab bunday debdi: 
-Har bir shahardan orttirilgan do’st u yerga bir qo’rg’on qurish
bilan teng. Mening maqsadimni kenja o’g’lim tushunibdi. Mening ismim,
bilim –tarjibam unga meros bo’lib qolsin.
1
Shu va shunga o’xshash ertaklar orqali muammoli vaziyat savollar
tarzida o’quvchilarga berilardi. Masalan: Chol nima uchun o’g’illariga
qo’rg’on qurishni buyurdi? O’g’illari chol aytgan vazifani qanday
bajarishdi? To’ng’ich va O’rtancha o’gillar tug’ri ish qilishdimi? Kenja
o’g’il nima uchun qo’rg’on qurmay, do’st-birodarlar orttirdi? Siz shunday
vaziyatda nima qilgan bo’lardingiz? Cholning asosiy maqsadi nima ekan?
Kabi savollarni berib, muammoli vaziyatni o’rtaga tashlash orqali,
o’quvchilarning erkin fikrlash jarayonini, og’zaki nutqini, mavzuni
tushunish darajasini bilib olishga bevosita yordam beradi desak hech
mubolag’a bo’lmasa kerak. 
Muammoli ta’lim bu mantiqiy fikrlash jarayoni va o’quvchilarning
ijodiy izlanishli faoliyati qonuniyatlarini hisobga olib tuzilgan ta’lim va 
o’qitishning ilgari ma’lum bo’lgan usullarini qo’llash qoidalarining yangi 
tizimidir. Shuning uchun ham muammoli ta’lim ko’proq o’quvchini fikrlash 
qobiliyatining rivojlanishini, uning umumiy rivojlanish va e’tiqodining
shakllanishini ta’minlaydi.
Muammoli ta’lim nazariyasi o’quvchi intellktual kuchining
rivojlantiruvchi ta’limni tashkil qilishning psixologik-pedagogik yo’llari va
usullarini tushuntiradi.
Muammoli vaziyatning roli ahamiyatini aniqlash o’quvchining faol
fikrlash faoliyatining psixologik pedagogik qonuniyatlarini izchil ravishda 
hisobga olish asosida o’quv jarayonini qayta qurish g’oyasiga olib keldi. 
Yangi pedagogik faktlarni nazariy jihatdan mulohaza qilib ko’rish asosida 
muammoli ta’limning asosiy g’oyasi aniqlanadi. Muammoli ta’limda bilimning
deyarli katta qismi o’quvchilarga tayyor holda berilmaydi, balki 
o’quvchilarning tomonidan muammoli vaziyat sharoitlarida mustaqil bilish
faoliyati jarayonida egallab olinadi.
Muammoli vaziyat yaratishda quyidagi ko’p uchraydigan usullari 
qayd etiladi:
1.Hodisalar, o’rganilayotgan tushunchalar mohiyatini tushuntirish uchun
muammoli vaziyatni qo’yish;
2.Olingan bilimlarning amaliy tadbiqi usullarini topish uchun
muammoli vazifa qo’yish;
3.O’quvchilar hodisalar va harakatlar orasidagi ziddiyatlar va 
muvofiqliklarni tushuntirib berishga undash;
4.O’quvchilarni fakt, hodisa, xatti-harakatlar, xulosalarni solishtirish, 
qiyos qilishga undash;
2

---

119 
Shu va shunga o’xshash usullar yordamida muammoli vaziyat
yaratib, uni yechimini topish orqali o’quvchilar mantiqiy fikrlash
qobiliyatlarini shakllantirib boradi. O’quvchilar berilgan mavzu bo’yicha
muammoli vaziyatni yechar ekan, u o’z navbatida hayotiy vaziyatlarga ham 
tayyorlanib boradi. Bu nima degani? Bu o’quvchi muammolim ta’lim 
vositasida o’zi bilmagan holda asta-sekinlik bilan hayotiy muammolarga yechim 
topib boradi. Ya’ni, u hayotida shunday holatlar yuz berganda nima qilish 
kerakligini tushunub anglab boradi. Bunda albatta o’qituvchidan maharat, 
ziyraklik, pedagogik kompetentlik talab etiladi. O’qituvchi o’quvchilarni 
fikrlarini to’g’ri yunalish tomon yetaklab boradi. Muammoli vaziyat 
yechimini hal etishda ularga ko’rsatmalar berib, nazorat qilib boradi.
Muammoli o’qitish deganda birinchi navbatda o’tilgan mavzu
yuzasidan savollar tuzilib muammoning yechimi o’rtaga tashlanadi. O’quvchilar 
o’zlarining shaxsiy fikrlarini erkin ba’yon etadilar. Bu esa o’z navbatida 
bolalarning mafkurasini, dunyoqarashini boyitib boradi.
O’quvchini fikrlashga yo’naltirilgan maxsus vositalarni qo’llab, uni 
fanga qiziqtirish, erkin fikrlashga o’rgatish, rivojlantirish tizimini yaratib 
borilsa, buni muammoli ta’lim deyish mumkin.
Muammoli vaziyatni tashkil qilishda quyidagi ehtimol qo’yilgan
maqsadlarni hisobga olish zarur: o’quv materialiga o’quvchilar diqqatini jalb 
etish. Ularning bilishga bo’lgan qiziqishlarini uyg’otish, o’quvchilarning
faolligini oshirish, bilib ko’nikma va malakalarini oshirib borishdan iborat.
Muammoli o’qitishning vazifasi o’quvchilar tomonidan bilimlar tizimi 
va aqliy hamda amaliy faoliyatlari usullarini samarali o’zlashtirishga
xamkorlik qilish, ularda yangi vaziyatda olingan bilimlarni ijodiy qo’llash 
malakasini hosil qilish, bilish o’quv va tarbiya muammolarini hosil qilishdir.
Dars jarayoning amaliy tahlili muammosi o’qitishning o’ziga xosligini
belgilash imkoniyatini ochadi. Muammoli o’qitishning mohiyati ta’lim
oluvchi tomonidan o’zlashtirilishi lozim bo’lgan axborotlarni o’qituvchining
tashkil qilishidan iboratdir.
Muammoli ta'lim yana shunisi bilan e'tiborga molik jihatki, unda
nafaqat o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga balki ularni bevosita hayotga ham 
tayyorlab boradi. Ya'ni, hayotiy ziddiyatlar, tushunmovchiliklar, muammoli 
vaziyatlarga asta-sekinlik bilan tayyorlab boradi. Shu bilan bir qatorda 
muammoli vaziyatlarni yechimini topish jarayonida milliy mentalitet ham tarkib 
toptirib boriladi. Boshlang‘ich sinf o‘qish darsidagi ertaklar, hikoyalar, she'rlar, 
maqollar, hikmatli so‘zlarga e'tibor qaratadigan bo‘lsak ularning zamirida milliy 
urf-odat va an'analarimiz tarkib toptirilganligini ko‘rishimiz mumkin. Bu bejiz 
emas albatta, chunki har bir millatning o‘z milliyligi, yosh avlodga shunday 
tarzda yetkazib boriladi. Tug‘ilib o‘sgan ona vatanga sadoqat, ota-onaga mehr-
muhabbat, kattaga hurmat, kichikka izzat kabi hislatlar o‘quvchi qalbida 
uyg‘otilib boriladi. Masalan, o‘quvchi yuzaga kelgan muammoli holatni yechish 
barobarida o‘zi ham o‘sha muhitga go‘yo tushib qoladi. Aksariyat muammoli 
holatlarning 
yechimini 
topish 
jarayonidagi 
savollarining 
oxirida 
siz 
bo‘lganingizda nima qilgan bo‘lardingiz? Bu vaziyatda qanday yo‘l tutgan 

---

120 
bo‘lardingiz kabi savollar o‘quvchilarga beriladi. Bunday savollarga javob 
berish barobarida o‘quvchilar hayotiy saboqlarga tayyorlanib boradi. Demak, 
o‘qituvchi dars jarayonida muammoli vaziyatni yaratar ekan, u o‘quvchining 
yosh-xususiyatini inobatga olish bilan bir qatorda milliyligimizga ham e'tibor 
berishi kerak ekan. Bu albatta o‘qituvchidan zamonaviy bilimlar bilan bir 
qatorda pedagogik mahoratni ham talab etar ekan. 
Yuqoridagilar asosida shunday xulosalar chiqarish mumkinki, ta’lim 
sifati va samaradorligini oshirishda muammoli o’qitish metodi juda muhim 
rol o’ynaydi.
Chunki muammoli o’qitish, o’quvchini mustaqil fikrlashga, 
ijodkorlikka, mantiqiy dunyoqarashini oshirishga yordam beradi. Bu orqali 
esa o’quvchini doimiy ravishda mustaqil dars bajarishga undash mumkin. 
Mustaqil bilim olish, izlanish o’quvchilarning doimiy mashg’ulotiga aylanib 
boradi.
Adabiyotlar ro’yxati: 
1. Sh. Mirziyoyev Oliy majlisga “Murojaatnoma”si. T 2020-yil 29-
dekabr. 7-8 bet. 
2. M. Umarova, X. Hamraqulov, R. Tojiboyeva 3-sinf o’qish kitobi. T 
2016-yil 27-30 bet 
3.Jumaniyozova. M Muammoli ta’limni darslarda qo’llash usullari” T 
2015-yil 5-7-bet