Таълим вазирлиги а.ҚОдирий номидаги жиззах давлат педагогика

ADABIYOTLAR 
1. Гальперин 
П.Я. 
Психология 
как 
обьективная 
наука.М.: 
Просвещение,1995. 
2. 
Resources for Asessment of students who are Deaf and hard of hearing. 
Susan Rose,Ph.D.,Lauren Barkmeier.2008. 
3. Психология глухих детей. /Под ред. Соловев И.М., Шиф Ж.И., 
Розановой Т.В., Яшковой Н.В. –М., 1991.
4. Рау Ф.Ф. Формирование устной речи у глухих детей. –М.: 
Педагогика, 1981. – 280 с. 

---

64 
ESHITISHDA NUQSONI BO‘LGAN BOLALARNI LABDAN O‘QISHGA 
O‘RGATISH TEXNOLOGIYALARI
SHOKIRXO'JAYEVA SOLIHAXON QAHHOR QIZI
Nizomiy nomidagi TDPU magistri 
Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni labdan o‘qishga o‘rgatishtizimining 
o‘ziga hosligi o‘sha tizimning nazariy asoslari, undan kelib chiqqan ta’lim, 
yo‘nalishlari, 
konkret 
tashkiliy 
sharoit 
va 
shakllariga 
bog‘liqdir.Surdopedagogikaning barcha tanish bo‘lgan tizimlarida birinchi 
navbatda ta’limning turli bosqichlari ajratilgan. Til bo‘yicha barcha 
o‘zlashtiriladigan material bosqichlarga bo‘linib mazmun va hajm jihatdan 
murakkablashib, kengaytirilib borgan.Ta’limning muayyan bosqichi uchun 
nutqiy 
malakalarni 
rivojlantirishga 
bitta 
talablar,keyinggi 
bosqichda 
murakkabroq talablar qo‘yilgan. Ta’limni bosqichma-bosqich berilishi ko‘p 
holda bir tomonlama belgilanib, bolalarga yoki dastlabki bilim asoslarini olish 
imkoniyati yaratilgan, yoki maktab kursi bo‘yicha keng ma’lumot olish sharoiti
yaratilgan. To‘liq ma’lumot olish imkoniyati bolalarning aqliy qobiliyati, 
eshitish holati, oilaviy tarbiya sharoiti, eshitish qobiliyatining pasayish vaqtiga 
bog‘liq bo‘lsada, eng muhimi kar bolaning ota-onalarining moddiy-ta’minot 
ahvoliga bog‘lanardi[1]. Ta’lim olish muddati kar bolalar uchun turli 
bo‘lgan.Kar bolalarning zamonaviy maktabida 12 yillik ta’lim olish belgilanib, 
uning davomida umumta’lim maktabning 9-yillik hajmidagi ma’lumot beriladi. 
Ta’limni bosqichlarga ajratish avvalo ta’limning asosiy maqsadi-9 yillik 
maktabning o‘quv fanlari doiraida umumta’lim ma’lumot berish, o‘rta maxsus
va oliy o‘quv yurtlarida ma’lumotni davom ettirishi uchun zamin yaratish. 
Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni labdan o‘qishga o‘rgatishkar bolalarning 
yosh va psixofizik imkoniyatlariga ham bog‘liqdir. Ba’zi tilni egallashga oid va 
nutqiy malakalarga qo‘yiladigan talablar katta yoshdagi bolalar tomonidan, 
psixik bilish jaryonlarning ma’lum darajaga yetgan holdagina, o‘zlashtirilishi 
mumkin, ayrim talablar faqat boshlang‘ich maktabda o‘zlashtirilishi 
mumkin.Ta’limning alohida bosqichlarining ajratilishi yana bir omil-kar 
bolalarning tilning har xil tur va shakllarini egallash imkoniyatlariga 
bog‘liqdir[2].Ta’limning har xil bosqichlarida nutqning tur va shakllarini har xil 
miqdor va nisbatda ishlatilishi hamda dastlabki va yetakchi nutq shakllarini 
tanlash talab etiladi. 
Ona tiliga o‘rgatishda bosqichlarining ajratilishi tilning 
tabiatiga ham bog‘liq. Tilning ba’zi qonuniyatlari, aloqalari, munosabatlari 
amaliy ravishda o‘zlashtiriladi, til sistemasining boshqa xususiyatlari maxsus 
kuzatuv, analiz, umumlashtirishlarni talab etadi va mavjud amaliy bazaga 
tayangan holda,keyinchalik o‘zlashtiriladi. Masalan, sintagmatik aloqalar, ya’ni
so‘zdagi tovushlar o‘rtasidagi,gapdagi so‘zlar va so‘z birikmalar , matndagi 
gaplar o‘rtasidagi aloqalar, jonli bog‘lanishli nutqda namoyon bo‘ladi va nutqni 
qo‘llash jarayonida o‘zlashtiriladi. Paradigmatik aloqalar, so‘zlar o‘rtasidagi 
mazmunli aloqalar(sinonim, antonim, omonim)so‘zlarning shakllanishi, 
tuslanishi, grammatik kategoryalar o‘rtasidagi bog‘lanishlar til tizimiga 
hosdir[3]. 

---

65 
Shunday qilib kar bolalar maktabida eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni 
labdan o‘qishga o‘rgatishbosqichlarga bo‘linishi didaktik( ta’limning hajmi), 
psixofiziologik, lingvistik omillarga bog‘liqdir. Kar bolalarga ta’lim berish 
kursi 4ta asosiy bosqichga ajratiladi. Dastlabki bosqich- maktabgacha davrni o‘z 
ichiga oladi va bolalar maxsus maktabgacha ta’lim muassasasiga borgan holda 
4-5 yil davom etadi,maktabgacha tayergarlik ko‘rmagan bolalar maktabning 
tayyorlov sinfida ta’lim oladilar.Ikkinchi bosqich 1-4- sinflarni qamrab oladi. 
Unda 7 yoshdan 10-11 yoshgacha bo‘lgan bolalar ta’lim oladilar.Uchinchi 
bosqich –5-7- o‘rta sinflarni qamrab, unda 11-13 yoshli o‘quvchilar ta’lim 
oladilar. To‘rtinchi bosqich- 8-10 sinflarni qamrab oladi.Ta’limning mazmuni 
dastlabki muomalani o‘rnatish va egallangan tajriba va bilish faoliyatini nutqida 
aks ettirishda ishtirok etadigan darak,undov, so‘roq gap va so‘zlardan tashkil 
topadi[3]. 
Eshitishda 
nuqsoni 
bo‘lgan 
bolalarni 
labdan 
o‘qishga 
o‘rgatishvazifalari kompleks ravishda uchta bo‘lim, ya’ni daktil nutqni o‘stirish, 
og‘zaki nutqni, savod o‘rgatish orqali amalga oshiriladi[4]. Bundan tashqari, 
nutqiy malakalar predmet amaliy faoliyat, eshitish qobiliyatini rivojlantirish va 
talaffuzni shakllantirish darslarida shakllantiriladi. Darsdan tashqari, ekskursiya, 
kuzatuvlar, maishiy ho‘jalik faoliyat jarayonlarda olingan bilim va tasavvurlar 
nutq vositasida ifodalash o‘rgatiladi.Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni labdan 
o‘qishga o‘rgatishvazifalari tilga oid qobiliyatni rivojlantirish, nutqiy faoliyat 
turlarini shakllantirish, til tizimi va qonuniyatlarini o‘zlashtirish vositasida 
amalga oshiriladi.Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni labdan o‘qishga 
o‘rgatish- nutqni idrok qilish, tushunish, bayon etish va xosil qilish 
psixofiziologik mexanizmini shakllanitirishdir. Bolalar ta’limning dastlabki 
kunlaridanoq shunday sharoitga tushib qoladiki,ularga murojaat etilgan nutqqa 
munosabat bildirish, faoliyat mazmuniga qarab nima so‘ralayotgani, nimaga 
undalyotgani tushunish zarurati tug‘iladi. O‘quvchilar o‘qituvchi va 
tarbiyachining amaliy va nutqiy faoliyatiga taqlid qilishga, ularning nutq 
namunalarini qo‘llashga o‘rganadilar. Nutqni idrok etish talaffuzga o‘rgatish va 
eshitish qobiliyatini rivojlantirish darslarida o‘rgatiladi.Eshitishda nuqsoni 
bo‘lgan bolalarni labdan o‘qishga o‘rgatishfaqat muloqot jarayonida paydo 
bo‘lib, predmet amaliy faoliyat, o‘yin, kuzatuv, darslarda tashkil etilgan 
muloqotda rivojlanadi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni labdan o‘qishga
qobiliyati tilni idrok etish va uni qo‘llash jarayenida taraqqiy etadi. Shuning 
uchun nutqiy material og‘zaki-daktil o‘qilib, talaffuz etiladi. O‘zlashtirilmagan 
tovushlar qisqartirilgan fonemalar tizimiga mos ravishda o‘xshatib talaffuz 
etilishi mumkin. Materialni idrok etishning yetakchi usuli-eshituv-ko‘ruv usuli 
bo‘lib, suzlashuv nutq materialaning bir qismi eshituv orqali idrok etish uchun 
beriladi.Nutqiy faoliyatlardan o‘qish va yezuvni rivojlanti-rishga asosiy e’tibor 
qaratiladi. Ammo til qobilyatini rivojlantirish ishlari ham o‘z ahamiyatini 
yo‘qotmaydi.