Таълим вазирлиги а.ҚОдирий номидаги жиззах давлат педагогика

ADABIYOTLAR 
1. Подласый И. Как диагностировать урок? // Народное образование, 
2019, N9. - с. 45-52. 
2. Роджерс К. Взгляд на психотерапию. Становление человека. - М., 
2014. 
3. Селевко П.К. Современные преподавательные технологии: 
Учебное пособие. - М.: Народное образование, 2018. 
4. Фридман Л.Н. Наглядность и моделирование в обучении - М., 
2019. 
IXTISOSLASHTIRILGAN MAKTAB O‘QUVCHILARDA ADABIY 
TUSHUNCHALARNI SHAKLLANTIRISH 
NIYAZAXUNOVA NARGIZAXON BOYMIRZAYEVNA-
NizomiynomidagiTDPUmagistri 
Jamiyatni rivojlanishining zamonaviy bosqichi eshitishda nuqsoni bo‘lgan 
bolalarni muvaffaqiyatli moslashuvini ta’minlashni ko‘zda tutuvchi maxsus 
maktab ta’limi sifati adabiy ta’lim jarayonini tashkil etish jarayoniga o‘ziga 
xos talablarni qo‘ydi. Maxsus ta’lim tizimida adabiy ta’limni sifat jihatidan 

---

55 
o‘zgartirish adabiy ta’limning metodologik asoslarini mustahkamlash va 
takomillashtirish bilan bog‘liq.
Bola fikrlashga maktabgacha bo‘lgan davrda o‘rganadi, maktab adabiy 
ta’limi esa ana shu jarayonga ijobiy ta’sir ko‘rsatib, uni faollashtirish uchun 
qulay imkoniyatlarni yaratishi lozim. O‘quvchini fikrlashga undash, uning 
o‘zigagini xos ruhiy olamiga badiiy asarlar tahlili orkali ta’sir ko‘rsatib, 
ta’sirlanishiga, o‘z tuyg‘ulariga tayanib, mulohaza yuritish uchun mustaqil 
ijodiy fikr muhitini yaratish- adabiy ta’lim talablaridan asosiysi ekani metodist 
olimlar tomonidan xam ko‘p ta’kidlangan.Adabiy ta’lim o‘quvchilarni badiiy 
ijod konuniyatlari bilan tanishtirish asnosida ularni mavjud xayotiy-tabiiy 
konuniyatlari bilan bog‘lanuvchi nuqtalarini idrok etishga va bu qonuniyatlar 
mohiyatini tushunib borishga, o‘quvchilarni hayotga tayyorlash imkoniyatiga 
ega.Tadqiqotimiz uchun asos bo‘lib xizmat qiladigan asosiy ta’limotlardan biri 
badiiy adabiyotga musiqa, rangtasvir kabi san’at turlaridan biri sifatida 
qarashdan iborat. Shu munosabat asosida A.A.Leontevning ishlarida adabiyot- 
san’at turi sifatida “badiiy qayta yaratish” va “badiiy bilish” sifatida 
tavsiflanadiki, bu tadqiqotchini adabiyotni muloqot shakllaridan biri ekani 
haqidagi xulosaga olib keladi. Olimning ta’kidlashicha, adabiyot bilan muloqot 
chog‘ida inson shu muloqotda yaratuvchi va retsipiyent shaxs sifatida ishtirok 
qilib, adabiyotning ob’ekti orqali voqelikning qaysidir elementi haqida emas, 
balki voqelikka munosabatlar tizimini jumladan, emotsional kechinmalarni
amalga oshiradi[3,54].
A.N. Leontev fikricha, adabiyot san’atning insonga ta’sirini o‘rganadi, shu 
sababli ularning o‘rganish predmeti kitobxon, uning badiiy voqelikni tiklashga 
oid mehnati va asar bilan muloqotda egallaydigan emotsional, ma’naviy tajriba 
hisoblanadi. V.Ye. Xalizev estetik fenomen sifatida badiiy asarning o‘zini diqqat 
markaziga qo‘yadi, shu sababli adabiyotning mazmuniy shaklining o‘ziga xos 
masalalari, matn va asar badiiy olamining o‘zaro nisbati, adib va kitobxonning 
o‘zaro ta’siri, hamkorligi kabilar birinchi o‘ringa chiqadi.Baxtin fikricha,
adabiyot uch turda namoyon bo‘luvchi muhit, uch turdagi dunyo 
mavjud.Birinchisi — idrok etish muhiti. Bu atrof –olam, ilm-fanda 
ifodalanuvchi ob’ektiv qonun-qoidalar olamidir. Ikkinchisi — etik muhit, 
insoniy tuyg‘ular va munosabatlar dunyosi bo‘lib, dinda ifodalanadi ,yaxshilikka 
intiladi. Uchinchi muhit — estetik muhit — sa’natda nomoyon bo‘lib, go‘zallik, 
garmoniyaga intildi[1,14]. Adabiiy ta’lim o‘ziga xos estetik muhit takibiga
kiruvchi badiiy matn, badiiy so‘z sa’nati mazmunida namoyon bo‘ladi.
R.N. Buneyev va Ye.V.Buneyeva adabiy ta’lim vazifalari «bolalarni
adabiy ta’lim orqali inson munosabatlari ,ma’naviy qadriyatlari olamiga kiritish, 
erkin va mustaqil fikrli shaxsni tarbiyalash» deb xisoblaydi. M.G.Kachurin 
ta’kidlashicha, bolada abadiy matnga estetik munosabatni shaklantirish adabiy 
ta’lim vazifasi bo‘lib, badiiy obraz real voqelik bilan tenglashtiradi, hayotiy 
voqeliklarini tasviri sifatida ifodalanadi.». Yu.M Lotman fikricha: « Badiiy asar
matni o‘zini tizimi bilan shunchalik hayot bilan bog‘liqki, undan nusxa oladi, 
unga tarkibiga kiradi,bu insonini predmetni uni nomlanishidan, uni xaqiqiysi 
bilan nutqdagi ifodasini farqlamaydi. Ularni birligi xayoliy tassavur hosil 

---

56 
bo‘ldi.». [4,44]Bu xayoliy tassavur sodda idrok qilishga olib kedadi. L.S. 
Vыgotskiy «...Badiiy asar xech qachon haqiqatni to‘liqligicha va real 
ifodalanmaydi, o‘zida haqiqat elementlari qayta ishlagan murakkab maxsulot 
aks ettiradi», — deb etirof etadi. N.D. Moldavskaya fikricha, «Adabiy ta’lim
— bola tomonidan badiiy matni idrok etish ta’lim bosqichlari davomida
badiiy asardan estetik xuzurlanish darajasiga o‘tadi, shunda bola go‘zallikni 
chuqur tushunuvchi, unda bahra oluvchi inson bo‘lib tarbiyalanadi». «...Sa’nat
badiiy ta’sir ko‘rsatish uchun haqiqat bilan munosabatga kirishishi lozim.
Lekin to‘liq bir xillik sa’natni yemirilishiga olib keladi», — ogohlantiradi 
Yu.M. Lotman. Olim so‘z sa’natini badiiy fotografiya bilan qiyoslaydi — uni 
materiali haqiqiy voqelikni nusxasi xisoblanadi. Adabiy ta’lim jarayonida
o‘quvchilar bilan kitobxonlar sifatida munosabatga kirishimiz lozim. Badiiy 
mant orqali yozuvchini kitobxoni bilan dialogida o‘qituvchini rolini o‘quvchi 
tomonidan mantni tushunish darajasini muxokama qilish emas, bolaga baliiy 
asarlarni ko‘p qirrali olami, bir-biriga o‘xshamagan xususiyatlari bilan 
tanishtirish , kitobxon tomonidan berilayotgan dunyoni ochib berishga 
o‘rgatishi lozim. JI.E. Strelsova i N.D. Tamarchenko fikricha: «Bolani badiiy 
matnini idrok etishga o‘rgatish bizning nuqtai nazarimizdan-bu uni badiiy
asarni tuzilishi va uni tuzilishi qanday vazifalarga bo‘ysunishini o‘rgatish 
lozim. .Bu bilgan xolda kitobxon matn orqali berilayotgan xabarni mustaqil 
anglay oladi[3,94]. Badiiy asarni sodda idrok etish darajasi badiiy matn tabiati, 
mazmuni bilan belgilanadi.Badiiy matn — murakkab tuzilgan mazmun 
sanaladi. Bu tizimning elementlari ma’noli elementlardir, badiiy matn 
mazmunini tashkil etishdan tashqarida bo‘ladi. Badiiy asarni yaratib, idrok etib, 
badiiy asar matninining tarkibiy qismlari bo‘lgan badiiy ma’lumotni inson 
beradi, oladi, saqlaydi».Mazkur ta’kidlar muhim uslubiy asosga ega: avvalom 
bor bu badiiy ma’lumot buzilishidan dalolat beruvchi badiiy asar mazmuni 
gapirib berishdan voz kechish sanaladi. Ta’lim tizimida adabiy ta’limning uch 
xil paradigmasi xisobga olinadi.: adabiyot tarixi, she’riyat, estetik munozara 
.Tarixiy birinchi paradigma — tarixiy –adabiy — turli ta’limiy dasturlarda 
katta o‘rin egallab, bu yozuvchilarni tarjima holiga diqqat, asar yaratilish 
tarixi, asarlarni tanqidiy tahlilini qamrab oladi. Boshlang‘ich sinflarning o‘quv 
dasturlarida bu yozuvchilarni qisqa tarjima holini bayon qilishga qaratilgan. 
Ikkinchi paradigma — sheriyat, matn haqidagi analitik bilim.
Ikkinchi paradigmada boshlang‘ich ta’lim dasturlarida o‘quv xarakatlari 
mavjud bo‘lmaydi, yoki ayrim badiiy xususiyatlarni kuzatish bilan bog‘liq 
bo‘ladi. Uchinchi paradigmada estetik munozara «so‘z sa’nati, boshqa sa’nat 
turlari sifatida odamlarni ma’naviy muloqat doirasi sanaladi. Yozuvchining
ijodiy faoliyati kitobxonni faoliyatini tashkil etishni ko‘zda tutdi. ».Shunday 
qilib, uchinchi paradigma badiiy asarlarni estetik idrok etishi va bayon etishiga 
qaratiladi[2,67]. Ye.V. Kuleshov fikricha, «Bolalar badiy asarlari kattalar 
tomonidan bola uchun yozilgan matn bo‘lib, ayrim turdagi kommunikatsiya 
o‘zida ifodalaydi.».Tadqiqot natijalari asosida “adabiy ta’lim” tushunchasiga 
quyidagicha ta’rif berildi: adabiy ta’lim so‘zni sa’nat sifatida o‘rganish jarayoni 
bo‘lib, ijodkorlik — hamkorlikdagi ijodiy ish — bilim, malaka

---

57 
komponentlarining birligidan iborat.Tahlillar asosida adabiy ta’lim jarayoni 
murakkab tuzilishga ega bo‘lib, nutqiy faoliyat turlari, kitobxonlik faoliyati, 
badiiy propedevdika, adabiy-ijodiy faoliyat kabi komponentlarni o‘z ichiga 
qamrab olishi aniqlandi