Таълим вазирлиги а.ҚОдирий номидаги жиззах давлат педагогика

1. Atrof olam haqida tasavvur va tushunchalarni shakllantirish. 
2. Bilish psizik jarayonlarini rivojlantirish. 
3. Intellektual faoliyatning birlamchi usullarini shakllantirish. 
4. Lisoniy nutqni shakllantirish. 
Sanabo‘tilganvazifalarningbarchasio‘yin, 
maxsuso‘qitishvamehnatjarayonidaamalgaoshirilishikerak.Odatda, 
eshitishidanuqsonibo‘lganbolalardaatrofolamhaqidatasavvurlarnishakllantirishbo
lalarbog‘chasigaqatnashningdastlabkikunlaridanboshlanadi. Ikki – uch yoshli 
kar va zaif eshituvchi bolalar hali nutqni egallamagan bo‘ladi. Atrofdagilar bilan 
tanishish o‘yin faoliyati jarayonida kechadi. Maxsus mashg‘ulotlarda bolalar 
atrofimizdagi hayot predmetlari va hodisalari, predmetlarning tuzilishi va 
vazifalari haqida tasavvur va ma’lumotlar oladi. Bundan tashqari, inson va 
hayvonlarning hayotiy faoliyati hqidagi dastlabki ma’lumotlar beriladi. 
Mashg‘ulotlar ko‘rgazmali vositalar, tabiiy buyumlardan keng foydalanilgan 
holda o‘tkaziladi. Sayohatlar, kino-, videofilmlar namoyishi tashkil etiladi. ayni 
paytda nutq o‘stirish bo‘yicha mashg‘ulotlar o‘tkaziladi. Bunda maktabgacha 
yoshdagi bolalar turli predmetlar bilan manipulyatsiya vaqtida egallangan
lug‘atni mustahkamlaydi.Ta’limning birinchi yilida olingan ma’lumotlar keyingi 
yillari yangi ma’lumotlar bilan boyitib boriladi. Masalan, «Hayvonlar va 
o‘simliklar» mavzusini o‘rganishda birinchi yili bolalar hayvonlarni guruhdagi 
«Jonli burchakda», ko‘chada, hayvonot bog‘ida shunchaki kuzatadi. asta-
sekinlik bilan bolalar hayvon va qush nomlarini, ularning harakatlarini (uchadi, 
yuguradi, ma’raydi kabi) eslab qoladi. Shuningdek, maktabgacha yoshdagi 
bolalar o‘simliklarni kuzatadi. O‘rmon yoki bog‘larga sayr uyushtiriladi. U 
yerda bolalar yil fasllari bilan bog‘liq tabiatdagi o‘zgarishlarni his etadi[1]. 
Xonaki o‘simliklar ustida kuzatishlar olib boriladi. Bolalar asta-sekinlik bilan 
o‘simliklarni parvarish qilishga o‘rganadi.Ta’limning ikkinchi yilida hayvon va 
o‘simliklar haqidagi ma’lumotlar anchagina to‘ldiriladi. Maktabgacha yoshdagi 
bolalar turli hayvon va qushlar, ularning bolalari qaerda yashashini, nima bilan 
oziqlanishini, ularning inson uchun ahamiyatini eslab qoladi. Atrof olam bilan 
tanishtirish mashg‘ulotlarida kar va zaif eshituvchi bolalar inson, uning faoliyati 
hqida tasavvurlarini shakllantiradilar. Shu maqsad bilan sayohatlar uyushtiriladi, 
u yerda bolalar kattalarning ishini kuzatadi, turli asboblarning qo‘llanishini, 
tayyor mahsulotlarni ko‘radi.
Buing barobarida yangi so‘zlar mustahkamlab boriladi, ya’ni bolaning 
lug‘at boyligi orttiriladi. Kar va zaif eshituvchi bolalarga dastlabki geografik va 
tarixiy a’lumotlar ham berilishi kerak. Ular o‘zi yashayotgan mamlakat qanday 
atalishini, yirik shaharlar, daryolar, tog‘lar nomlarini bilib oladi. Birinchi 
mashg‘ulotlardanoq eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar sensorikani 
rivojlantirishga qaratilgan maxsus mashqlarni bajara boshlaydi. Buning uchun 
turli ko‘rgazmali vlositalar: yorqin rangdagi o‘yinchoqlar, natural predmetlardan 
foydalaniladi. Bolalar predmetlarni qarab chiqish, u yoki bu predmetlarning 
xossalarini aniqlash, ularni o‘zaro qiyoslashga o‘rganadi. Samaradorlikka 
erishish maqsadda har bir bola o‘rganilayotgan predmetni qo‘liga olib ko‘rishi, 
uning chizgilarini qo‘li bilan ko‘rsatishi mumkin. Ayni paytda yangi so‘z 

---

46 
tablichka bo‘yicha qayta yaratiladi.Qog‘oz bilan ishlashga katta e’tibor 
qaratailadi. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar qog‘ozning qanday (oq – rangli; 
glanchli – barxatli va sh.k.) bo‘lishini, u bilan nima qilish mumkinligini 
(buklash, qirqish, yirtish va sh.k.) aniqlaydi. Qog‘ozdan foydalaniladigan 
mashg‘ulotlar bolalarda geometrik tasavvurlarni shakllantirish imkonini beradi. 
Masalan, bolalar butunni qismga bo‘lish yo‘li bilan yangi geometrik shakllarni 
hosil qiladi: qog‘oz kvadratldan ikkita to‘g‘ri to‘rtburchak, uni teng bo‘lib to‘rtta 
kvadrat va sh.k. hosil qilish mumkin[4]. Qog‘ozdan turli buyumlarni yasash 
davomida bolalarda kichik motorika rivojlanadi.
Bu, o‘z navbatida, nutq va fikrlash operatsiyalarining rivojlanishi uchun 
muhim. Kichik motorikani rivojlantirish bolalarning o‘qo‘ituvchi qo‘l 
harakatlariga taqlid qilishi davomida rivojlantiriladi. Masalan, predmetlar bilan 
manipulyatsiyalashdan oldin bola yuvinish, Kir yuvish, mix qoqish va sh.k.
jarayonni imitatsiyalaydi. Keyinchalik harakatlar murakkablasha boradi. Bola 
bilan daktil alifbo belgilari o‘rganiladi. Taqlid qilish ko‘nikmasi bolalarda 
ma’lum o‘yinlar yordamida shakllantiriladi: oyna, mozaika, namunaga ko‘ra 
tayoqchalardan naqsh tuzish.Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar bolalar bilan 
diqqatni rivojlantirishga qaratilgan «Loto», «Juftini top», «Tanla va ko‘rsat» 
kabi o‘yin va mashqlar albatta o‘tkaziladi. Tasviriy san’at va eshitib idrok qilish 
mashg‘ulotlarida ham diqqatni rivojlantirish ustida ish olib boriladi. Bolalar 
eshitish materialini ko‘zlarini yumgan holda, manbadan ma’lum masaofada 
turgani holda, unga teskari o‘girilgan holda diqqat bilan qabul qilishga 
o‘rganadi. Bu kabi mashqlar bolalar e’tiborining maksimal jamlanganligini talab 
qiladi. Bolalarning qiziqishlarini kengaytirish, ko‘rgazmali vositalardan 
foydalanish, shuningdek o‘kuv faoliyati va hordiq tartibiga qat’iy rioya qilish 
eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarda barqaror ixtiyoriy diqqatni shakllantirish 
imkonini beradi, bu esa intellektual rivoljlanish uchun juda muhim.
Pedagog bolalar diqqatini o‘rganilayotgan predmet va hodisalarga ongli 
ravishda qaratishga intilishi kerak. O‘zlashtirilgan bilimlarni bolalar 
hikoyalarida umumlashtiradi, rasmlarida aks ettiradi. Karlikning salbiy 
oqibatlarini yengib o‘tishda reabilitatsiya jarayonida to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir 
ko‘rsatish va yo‘l-yo‘riq berishdan ko‘ra, yuqorida keltirilgan ta’lim-tarbiya 
usullari bolaning ijtimoiy hayotga moslashishida ko‘proq ijobiy ta’sir ko‘rsatishi 
shubhasizdir. Bolalar o‘zlarini nafaqat kattalar bilan, balki o‘zlarining 
eshitadigan va eshitmaydigan tengdoshlari bilan ham tabiiy, erkin tutadilar[2]. 
Ular notanish vaziyatdan va notanish odamlardan cho‘chimaydigan bo‘ladilar, 
yangi vazifalarni dadil qabul qiladilar va ularni bajarishda biron nimani 
eplolmay 
qolsalar, 
sarosimaga 
tushib, 
kattalarning 
yordamini 
kutib 
o‘tirmaydilar, qiyinchiliklarni yengib o‘tishga intiladilar. Kar bolalar gapira 
boshlaydilar, harakatchan, quvnoq, tashabbuskor bo‘ladilar. Ularning xatti-
harakatlarida ijobiy his-tuyg‘ular ustunlik qiladi. Shunday qilib, kar bolalar 
sensor tarbiyalash jarayonida qo‘llanadigan har qanday korreksion texnologiya 
ularni ijtimoiy moslashishlariga yordam beradi.