Таълим вазирлиги а.ҚОдирий номидаги жиззах давлат педагогика

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 
1. 
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi 
“O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar 
strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-son Farmoni. 
2. 
2017 yil 30 sentabrda Prezidentimiz tomonidan “Maktabgacha ta’lim 
tizimini boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 
Farmon hamda “O’zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vaziriligi 
faoliyatini tashkil etish to’g’risida” gi qaror 
3. 
s
monxo’jayev T.S., Xo’jayev F.Xarakatli o’yinlar.-Toshkent: O’qituvchi 1992. 
4. 
Maxkamdjonov,. Nasriddinov F.N.Maktabgacha va maktab yoshdagi 
bolalarning jismoniy rivojlanishi va tayyorgarligini takomillashtirish.- 
Toshkent:- 1995.
ҚАРАҚАЛПАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ИМКӘНИЯТЫ
ШЕКЛЕНГЕН БАЛАЛАРДЫҢ ИНКЛЮЗИВ ТӘЛИМГЕ ҚАМТЫП
АЛЫНЫЎЫ 
Отебаева Арухан Орынбаевна -Низомий
номидаги ТДПУ стажёр ўқитувчиси  
Ғәрезсизлигимиздиң тийкарын беккемлеў ҳәмде Өзбекистанды
уллы мәмлекетке айландырыўда билимлендириў жумысларын ақылға
муўапық жолға қойыў, жасларды заманагөй илим – пән, мәденият,
техника ҳәм технология жетискенликлери менен турақлы таныстырып
барыў үлкен әҳмийетке ийе. Мәмлекетимизде физикалық ҳәм ақылый
раўажланыўында кемшилиги болған, социаллақ жәрдемге мүтәж
балалардың тәлим – тәрбиясына да айрықша итибар қаратылады.
Бундай балалардың оқыўы, тәлим – тәрбиясы арнаўлы оқыў
орынларында алып барылады. Ол жерде балалардың нуқсанлары ҳәр
тәреплеме коррекцияланады. Олардың ишинен тек ғана
билимлендириў тараўын алып қарағанымызда нуқсанлы балалардың
билим алыўында бир қанша қурамалы ҳәм әдеўир қыйыншылықлы

---

257 
процесслер гүзетиледи.Ҳәзирги күнде республикамызда айрықша
жәрдемге мүтәж балалар ҳәм өспиримлердиң билимин жәнеде
тереңлестириў мәселелерине итибар артып бармақта. Бундай итибар 
Өзбекистан Республикасы Конституциясы, 2020-жылдыӊ 7-августында 
жаӊадан редакторланған «Билимлендириў ҳаққында» ғы Нызам ҳәм
«Шаңарақ кодекси» нде, сондай – ақ Министрлер Кабинетиниң 1995 – 
жылдағы 59 – санлы, 2002 – жылдағы 33-санлы қарарларында ҳәм
«Билим ҳәмме ушын» Миллий ҳәрекет дәстүринде өз орнын тапқан.
«Билимлендириў ҳаққында» ғы жаӊадан редакторланған Нызамның 
20 ҳәмде 55-статьяларында имкәнияты шекленген балалардың билим
алыўы, олардың инклюзив тәлимге қамтып алыныўы ҳаққында
келтирип өтилген. 
Арнаўлы жәрдемге мүтәж балалардың билим алыўы тийкарынан
арнаўлы мектеп, мектеп – интернатларда ямаса жәрдемши мектеплерде
алып барылады.
Өзбекистан Республикасында өткен жыллардағы мағлыўмат
бойынша имкәнияты шекленген балалар ушын қәнигелестирилген
мәмлекетлик билимлендириў мекемелери саны 86, оларда тәлим – 
тәрбия алыўшылардың саны дерлик 17858 ди, ал, санаторий түриндеги 
қәнийгелестирилген мәмлекетлик билимлендириў мекемелери 23
болып, тәлим – тәрбия алыўшылардың саны 6113 ти,
қәнигелестирилген мектепке шекемги билимлендириў мекемелер ҳәм
топарлары 120 болып, ондағы тәрбияланыўшылар саны дерлик 10574 
ти қураған. Физикалық яки руўхый раўажланыўында нуқсаны болған
ямаса узақ ўақыт емлениўге мүтәжлиги себепли үйде жеке тәртипте
билим алыўшы оқыўшылар 9243.
Ҳәзирги күнде Өзбекистан Республикасында арнаўлы жәрдемге
мутәж балалар ушын 86 арнаўлы мектеп ҳәм мектеп – интернатлары
бар болып, усындай билим бериў мекемлеринде имкәнияты шекленген
балалар ушын барлық шәраятлар бар. Солардан Қарақалпақстан
Республикасында 3 арнаўлы мектеп – интернат, бир жәрдемши мектеп
өз искерлигин алып бармақта. Бул мектеплерде 2016 – 2017 оқыў 
жылында 832 оқыўшыға тәлим – тәрбия берилген. Бирақ бир қанша
себеплерге байланыслы айырым имкәнияты шекленген, майып балалар
үйде жеке тәртипте оқымақта ямаса айырымлары болса билимнен
улыўма шетте қалып кетпекте. Буннан тысқары арнаўлы билим ҳәм 
тәрбияның коррекцион – педагогикалық жумыс сыпаты жоқары дәрежеде 
болсада, арнаўлы жәрдемге мүтәж балалардың саламат орталықта тәлим – 
тәрбия 
алмай 
атырғанлығыны 
себепли 
социал 
турмысымызға 
бейимлесиўинде көплеп қыйыншылықлар ҳәм машқалаларға
дусласпақта. Соның ушында имкәнияты шекленген балалар ҳәм
өспиримлердиң жабық – сеграцион билим бериў системасында
оқытылыўының көплеген унамсыз ақыбетлерди жүзеге келтириўи
пүткил дүнья тәрепинен үйренилип шығылды.

---

258 
Арнаўлы мектеп – интернатларында ушырасатуғын және бир
машқала баланың ата – анасынан узақта билим алыўы баланың
психологиясына кери тәсирин тийгизип баладағы кризис жағдайларын
келтирип шығарады. Буннан басқада майып балалардың саламат
теңлеси менен қарым – қатнас жасаўға қыйналыў, өз кемшилигинен
тартыныў жағдайлары өзи сыяқлы нуқсанлы балалар арасында өсип, 
кишкенелигинен баслап саламат теңлеслеринен шетте билим алыўы
нәтийжесинде келип шығады. Республикамызда имкәнияты шекленген
балалар ҳәм өспиримлерди инклюзив тәлимге қамтып алыўдың
ҳуқықый тийкарын беккемлеў менен бир қатарда әмелий – 
экспериментал жумыс тәжрийбелери де алып барылған. Сонлықтан,
Өзбекстан Республикасы Халық билимлендириў министрлиги ҳәм Азия
раўажланыў банки қәрежетлери есабынан шөлкемлестирилген
«Имкәнияты шекленген балалар ушын улыўма билим бериў» жойбары
тийкарында 2007 – 2009 жылларда Ташкент қаласы ҳәмде Қашқадәрья
ҳәм Сурхандәрья ўәләятларында барлығы болып 6 арнаўлы ҳәм 12 
улыўма билим бериў мектеплеринде, халықаралық ЮНЕСКО шөлкеми
қәрежети есабынан шөлкемлестирилген «Инклюзив тәлим» режеси
тийкарында Ташкент қаласында 1 улыўма билим бериў мектеби ҳәм 1 
мектепке шекемги билимлендириў мекемелеринде, Андижан ҳәм
Ферғана ўәләятларында да биреўден улыўма билим бериў
мектеплеринде экспериментал үйрениў жумыслары алып барылды. 
[5:28] 
2009 – жыл ҳәм ҳәзирги күнге шекем «Инклюзив тәлимниң
сапасын жақсылаў» ҳәм «Өзбекистанда инклюзив тәлим» жойбары
шеңберинде Қарақалпақстан Республикасы бойынша еки мектеп яғный
Нөкис қаласында 3 ҳәм 4 санлы улыўма билим бериў мектеплеринде 
сынаў – тәжрийбелер әмелге асырылды. Усы мектеплерде инклюзив
тәлимди раўажландырыў бойынша көплеген унамлы ислер алып 
барылды. Тийкарынан, 2011 – 2012 оқыў жылында 3 – санлы мектепте 
3, 4 санлы мектепте 6 балаға, жәми 9 оқыўшыға инклюзив тәлим
берилген. Ҳәзирги күнде болса усы еки мектепте жәми 6 бала 
инклюзив тәлим тийкарында билим алмақта. 
Жуўмақлап айтқанда, жоқарыда келтирилген барлық ҳуқықый
норматив ҳүжжетлер, халық аралық форум, конференция
материалларында арнаўлы, жәрдемге мүтәж балалардың да жәмийеттиң
толық ҳәм тең ҳуқықлы ағзасы екенлиги көрсетилген. Бул көрсеткиш
оларды билимлендириў тараўында айрықша, өзине тән жаңаша
қатнаста болыў зәрүрлигиниң жүзеге келгенлигин тастыйықлайды.
Қарақалпақстан Республикасында имкәнияты шекленген
балалардын инклюзив тәлимге қамтып алыныўы олардың билим
алыўга болған талапларын қанаатлантырылады. Инклюзив тәлимге
балалардың қамтып алыныўы олардың жәмийетке социал
бейимлесиўинде салмақлы нәтийжесин береди.