Foydalanilgan adabiyotlar:
1. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.
2. O‘zbekiston Respublikasining ,,Davlat tili to‘g‘risida''gi qonuni.
3. Arxiv.uz
4. ziyouz.com
BOSHLANG`ICH TA’LIMDA DOSTON JANRINI O’QITISH
METODIKASI.
Mamayusupova Saodat Mamatqulovnakatta o’qituvchi JDPI
Allayeva Gulraftor Jizzax DPI talabasi
Аннотация.В статье рассматривается роль эпического жанра дастана в
начальном образовании и его методологические основы.
Annotation. The article examines the role of the epic genre of dastan in primary
education and its methodological foundations.
O'zbek xalq og'zaki ijodi juda uzoq tarixga ega. Og'zaki ijodning
qadimdan shakllangan janri dostondir. U eng murakkab, yirik va keng tarqalgan
shakllaridan hisoblanadi. “Doston” so'zi “qissa”, “hikoya”, “ta'rif”,
“maqtov”, “shon-shuhrat”, “sarguzasht”ma'nolarida ishlatiladi. U adabiy
atama sifatida yirik hajmli, liro-epik asarlarni anglatadi. Dastlab xalq og'zaki
ijodida shakllangan bu janr keyinchalik yozma adabiyotda ham salmoqli o'rin
tutgan.Xalq dostonlari maxsus ijrochilar tomonidan kuylangan. Ular hozir ham
baxshi, oqin, shoir nomlari bilan ataladi. Xalq dostonlarining matni nazmiy va
nasriy parchalardan iborat bo'lib, mavzusiga ko'ra xilma-xildir. Boshlang'ich
sinflarda asosan:
1. Qahramonlik dostonlari;
214
2. Jangnoma dostonlar o'rganiladi.
Xalqning qahramonona kurashlari qahramonlik dostonlarining paydo
bo'lishiga sabab bo'lgan. “Alpomish”, “Ravshan” kabi xalq qahramonlik
dostonlarida fantaziya va romantik tasvirning kuchli bo'iishiga qaramay,
ularning asosini xalq hayoti va kurashi, ularning orzu-armonlari tashkil etadi.
Xalqqa
xos
insonparvarlik,
vatanparvarlik,
qahramonlik,
mardlik,
mehnatsevarlik, do'stlik va sadoqat kabi olijanob fazilatlari xalq dostonlaridagi
qahramonlar obrazida mujassamlashgan. Millatni anglash uchun uning
ruhiyatini bilish lozim. “Alpomish” dostoni o‘zbekning ruhiy olamini anglatish
jihatidan tengsiz badiiy obidadir. Chunki, asarda o‘zbekka xos o‘ylash tarzi,
ta'sirlanish yo‘sini, qarorga kelish tutumi g‘oyat nozik ilg‘ab olingan. Juda
ko‘pchilik folklorshunoslar, odatda, markazlashgan davlat tuzish, bo‘lingan
yurtni birlashtirish, sevgi-muhabbat mavzulari —Alpomish” dostonining sujet
rivojini ta‘minlaydi deb tushuntirishadi. Bizning nazarimizda esa doston
markazida ma‘rifatsizlik, johillik va uning inson taqdiriga ta‘siri turadi. Asar
qissadan hissa chiqarish uchun emas, balki “qissa”ning o‘zi ko‘lamli, miqyosli,
yirik, ta'sirli bo‘lgani uchun aytilgan. Chindan-da, —Alpomish” yaratilmagan,
balki aytilgan yoki kuylangan. Chunki, doston qahramonlariga xos tuyg‘ular,
sezimlar, kechinmalar buyuk turkiylarning tomirida, qonida azaldan mavjud
edi.
.
Turkiy xalqlar tomonidan kechirilgan, tuyulgan, hozirda ham qonda kezib
yurgan ma‘naviy amallar, hodisalar uning ko‘nglida, “tili uchida” turgandi.
O‘sha kuylab yuborildi. Alpomish taqdirini kuylash zarur edi. Kuylamaslik
ilojsiz edi.
—Alpomish” dostonida xalqimizga xos xislatlar yoritilgan bo‘lib, uni
o‘quvchilarga boshqa xalq og‘zaki ijodi namunalari bilan solishtirib
tushuntiriladi. —Rustam” dostonini olaylik, unda doston sujeti ham ayni
tug‘mas kundoshlar uyushtirgan tuhmatlar sabab ro‘y bergan voqealar asosida
rivojlanadi. Dostonda ochiqdan-ochiq: —Sultonxon Huroyim yoriga aytdi:
“Dunyoda bir qo‘rqqan yomon, bir quvongan yomon” degan gap bor, Mening
qariganda ko‘rgan farzandim; Men shu yerda yursam, sen bir kun tug‘ib
qo‘yarsan. Men quvonganimdan yuragim yorilib o‘lib qolarman. Qurudum
mamlakatiga safar qilayin. Oldimga suyunchi deb chiqqan kishiga ayamasdan
tanga-tilla berarman, qulog‘idan dunyoga ko‘marman, balki qo‘rg‘onbegi
qilarman”,-deb qo‘yilgan. “Alpomish” dostonida ayni shu holat quyidagicha
asoslanadi: —...biylar ikkovi aytdi: —Bizlar ham bir shohlik shavkatini qilsak,
ovga chiqib ketsak, farzandlar yer yuziga tushsa, suyunchi, deb bir nechalar
oldimizga yo‘lga chiqib, bizlardan tilla-tanga in'om olsa”,-deb o‘ylarni o‘ylab,
biylar ovga jo'nab ketdi”. Demak, xalqimizga xos xislatlar biri - bu o'z
quvonchiga atrofdagilarni ham sherik qilish ekan. « Alpomish » dostoniga
o'quvchilarda yanada qiziqishini orttirish maqsadida o'qituvchi dostonning
xalqimiz tarixida naqadar katta ahamiyatga ega ekanligini aytib o'tishi lozim.
Dostonni to‘liq o‘qib chiqsangiz, o‘zbek xalqining qadim zamonlardan buyon
o‘ziga xos fazilatlarga ega ekaniga guvoh bo‘lasiz. Jumladan, dostonda har
qanday mushkul vaziyatda ham inson o‘z aql-idrokini yo‘qotmasligi, biror
qarorga atroflicha mulohaza yuritgan holda kelishi lozimligi uqtiriladi.
215
Insondagi mardlik va jasorat alohida qadrlanadi, aytilgan so‘zning qimmati
yuqori baholanadi. Zero, o‘z so‘zining ustidan chiqadigan mard insongina
bunday fazilatlarning qadriga yetishi mumkin.
Dostonning tasvir yo‘sini rangin. Undagi bironta obraz ham jo‘n, oddiy
tasvirlanmagan. Jumladan, hatto Boysari obrazi ham tasvir vaziyatiga qarab turli
ko‘rinishlar kasb etadi. U hamisha faqat mantiqqa zid o‘jarlik bilangina band
emas. Boysari faqat o‘zini o‘ylaydigan, o‘jar odamgina emas, nomus tuyg‘usi
o‘tkir, otalik mas’uliyatini chuqur his qila biladigan shaxs ham. Dostonda
haqiqiy o‘zbek yigitining timsoli bo‘lgan Alpomish - ulkan vujud, beadad kuch,
shunga yarasha, chegarasiz sabr egasi. Ayniqsa, o‘zbek yigiti Alpomish bilan
qalmoq
Qorajonning
do‘stligi,
bu
do‘stlikning
doston
davomida
mustahkamlanib borishi diqqatga sazovor. Zero, xalqimizda qadim-qadimdan
aka-uka, do‘st tutinish odati mavjud bo‘lib, “tug‘ishgandan tutingan afzal”
degan iboraga aylanib ketgan. Hatto tutinganlami qarindosh-urug‘lari, ota-onasi
ham o‘z farzandiday ko‘rgan. Dostondagi Alpomish bilan Qorajon o‘rtasidagi
do‘stlik haqqoniy va hayajonli lavhalarda ifodalangan va katta insoniy do‘stlik
elatlar o‘rtasidagi do‘stlik darajasiga ko‘tarilgan. Do‘stga sadoqat, va‘daga vafo
kabi oliyjanob qadriyatlar shakllangan.
Boshlang'ich sinflarda dostonlardan berilgan parchalarda, asosan,
qahramonlarning bolalik davri aks etgan epizodlar keltiriladi. Bunda bolalarni
qahramonlikka, Vatanga sadoqatli bo'lishga chorlovchi voqealar tasvirlanadi. 3-
sinf darsligidan o'rin olgan “Rustamxon”, “Alpomish” dostonlari xalq og'zaki
ijodi mahsuli bo'lganligi uchun muallif haqida ma'lumot berilmaydi. Faqat bu
dostonlar o'rganiladigan darslarda dostonni qo'shiq qilib aytadigan baxshilar
haqida ma'lumot berish mumkin.
Qahramonlik dostonlari tahlilida voqealar rivojiga, qahramonlar hayotiga
alohida e'tibor qaratiladi. Dostondagi mubolag'a, favqulodda vuz beradigan
vaziyatlar aniqlanadi, doston qahramonlariga tavsif berish va tarbiyaviy xulosa
chiqarishda o'quvchilarning mustaqil mulohaza yuritishlari uchun sharoit
yaratiladi.
3-sinfda xalq tomonidan yaratilgan “Alpomish” dostonini o'rganishda
quyidagi ish usullaridan foydalanish mumkin. Bu dostonni quyidagi tartibda
o'rganish mumkin:
1. Doston haqida o’qituvchi tushuncha beradi.
2. Dostonni o'qishdan oldin uni kuylagan baxshilar haqida ma'lumot
beriladi.
3. O'qituvchi dostonni ifodali o'qib beradi.
4. Doston yuzasidan dastlabki suhbat o'tkaziladi. Suhbatda
o'quvchilarga quyidagi savollar bilan murojaat qilinadi: Dostonning bosh
qahramonlari dunyoga kelish jarayoni haqida so’zlang. Doston haqida yana
nimalarni bilib oldingiz va hokazo.
5. Dostonni qismlarga bo’lib, o'quvchilarga o'qitiladi.
6. Doston mazmuni to'liq qayta hikoya qildiriladi. Bunda bir o'quvchi
mazmunni gapirib berishi yoki bir necha o'quvchi ketma-ket davom ettirishi
mumkin.
216
7. Doston matni ustida ishlashda dostondagi badiiy vositalarga e'tibor
qaratiladi, asar mazmuni yuzasidan savol-topshiriqlar tuzish, dostonning ba'zi
epizodlariga rasmlar chizdirish, dostonga reja tuzish kabi ish turlaridan
foydalaniladi.
8. Umumlashtiruvchi suhbat o'tkaziladi. Bunda “ Dunyoda bir kam
to’qson alp o’tdi. Shu alplarning boshlig`i Rustam Doston edi, oxiri bu -
Alpomish alp bolsin”, “ Vaqt-bevaqt olisdan otini yetaklab mehmon kelsa,
mezbon uning ko’nglini olib jo’natsa, bul odam sahiydir. Bordi-yu, imkoni bo’la
turib, mehmonga joy bermasa, bul odam baxildir” kabi gaplarni o'quvchilar
qanday tushunganliklari so'raladi.
Yuqoridagilarni hisobga olib, dostonni o'rganish darsining qurilishi
quyidagicha bo'lishi mumkin:
1. Tayyorgarlik ishlari (bunda doston xususiyatlari va qaysi sinfda
o'qitilishiga mos ravishda ish turlari tanlanadi).
2. Dostonni o'qituvchining ifodali o'qishi yoki baxshi aytganini
eshittirish.
3. Dostonni qismlarga bo'lib o'qish.
4. Doston mazmunini tahlil qilish.
5. Dostonda o'quvchilar tushunishi qiyin bo'lgan so'z va so'z
birikmalarining ma'nosi ustida ishlash.
6. Dostondagi badiiy san'atlar ustida ishlash.
7. Dostonni qismlarga bo'lish va reja tuzish.
8. Dostonni to'liq qayla hikoyalash.
9. Umumlashtiruvchi suhbat.
Boshlang`ich sinflrda badiiy asarni tahlil qilish metodikasida doston janrini
tahlil qilish metodikasida kichik yoshdagi o’quvchilarning badiiy asarni idrok
qilishda
psixologik
xususiyatlar
hisobga
olinadi.Badiiy
asarni
idrok
qilishga,bilim olishga xizmat qiladigan komponentlar bilan birga ,uni
emotsional-estetik his etish ham kiradi. O‘qituvchi o‘zbek xalq dostonlari
orasida —Alpomish” xalqimizning ko‘pgina xislatlarini o‘zida mujassam
etganligi bilan alohida ahamiyatga ega ekanliginita’kidlab, undagi o‘zbek
xalqiga xos xususiyatlarni birma-bir sanab bermog‘i maqsadga muvofiqdir:
- ona Vatanga bo‘lgan muhabbat, el-yurtga cheksiz sadoqat;
- mehmondo‘stlik va mehmon kutish odoblari;
- jo‘mardlik va halollik;
- yoshi ulug‘, keksa insonlar(hatto ular qul bo‘lsa ham)ga hurmat va
ularning doimo qadrlanishi;
- ayollarning e‘zozlanishi;
- do‘stga vafo-sadoqat tuyg‘ulari;
- muhabbat va do‘stlik kabi tuyg‘ularning qadrlanishi.
O‘qituvchi dostonni o‘tish jarayonida asarning mana shu tomonlariga
alohida e‘tibor qaratishi, asarning tarbiyaviy jihatini ochib berishga ayricha
ahamiyat berishi kerak. Zero, shundagina dostonni sinchiklab o‘qigan o‘quvchi
unda ona Vatan, do‘st- u yorga bo‘lgan mehr va sadoqat naqadar chuqur aks
etganligini his eta oladi
217
Do'stlaringiz bilan baham: |