Таълим жараёнининг функциялари. Таълим жараёнининг ҳаракатлантирувчи кучлари

Ўқувчилар фаолиятини назорат қилиш ва баҳолаш.

Шахс тарбиясини ташкил этиш ва унга таълим беришга оид адабиётларда ёзилишича, қадимданоқ субъект томонидан назарий ва амалий билимларнинг ўзлаштирилиш даражаси вақти-вақти билан аниқланиб, таҳлил этиб борилган. Бу таҳлитда шахс ва унинг фаолиятини назоратдан ўтказиш (чунончи, устанинг ўз шогирдига оқ йўл тилаши, диний фаолият ходимини мустақил иш олиб боришга йўллаш, тиббий, иқтисодий, ҳарбий билимларни ўрганган ёшларни синовдан ўтказиш ва ҳоказо ҳолатлар) қабила бошлиқлари, оқсоқоллар, шунингдек, жамоадошлари иштрокида амалга оширилган. Муайян лавозим ёки вазифаларга номзодларини танлаш дастлаб кишиларнинг жисмоний куч-қуввати, унинг ҳаётий тажрибасини инобатга олиш асосида ташкил этилган бўлса, кейинчалик бу ҳолат уларнинг ақлий салоҳияти, атрофдагилар билан муносабатни ўрната олиш лаёқати, етарли даражадаги ҳаётий тажрибаси ҳамда жисмоний камолотини аниқлаш асосида йўлга қўйилган.

Эрамиздан аввалги 206 йиллар-эрамизнинг 220 йилларида Хань сулоласининг ҳукмронлиги даврида Хитой ижтимоий-иқтисодий бошқаруви тизимидаги лавозимларга амалдорларни танлаш ҳам муайян талабларни ўзида акс эттирувчи махсус синов асосида амалга оширилган. Ушбу жараён имтиҳон (лат, ехатет-синов, ўрганиш, аниқлаш) деб номланган. Ўрта асрларда имтиҳонлар Европа мамлакатлари университетлари фаолияти жараёнига ҳам олиб кирилган ва бакалавр, магистрлик даражаларини белгилашда қўлланилган.
Мусулмон мамлакатлари тарихини ўрганиш шундан далолат берадики, қадимги ва ўрта асрлар даврида мазкур ҳудудларда ҳам таълим-тарбия йўлга қўйилувчи соҳаларда ўқувчи (шогирд) лар фаолиятини ўрганиш синовлар ёрдамида ташкил этилган. Ушбу жараён етук мударрислар, бой тажрибага эга оқсоқоллар ҳамда мурраббийлар томонидан олиб борилган. Бу даврларда шогирднинг билим ва малака даражаси унинг назарий билимларга аниқ, равшан жавоб бера олиши, юксак тафаккурга эга эканлигини намойиш эта олиши, юксак тафаккурга эга эканлигини намойиш эта олиши, шунингдек, амалий хатти-ҳаракатларни тез ва равон бажара олишига кўра, энг муҳими имтиҳон жараёнида иштрок этувчи субъектларнинг шахсий мулоҳазаларини умумлаштириш, сўнгги хулосани баён этиш асосида баҳоланган. Илм – фан, техниканинг ривожланиб бориши, ишлаб чиқаришнинг ўсиши барча соҳаларда бўлгани каби таълим – тарбия соҳасида ҳам аниқ, қатъий мезонлар асосида тарбияланувчининг билим ва фаолият даражасини баҳолаш лозимлигини кун тартибига олиб чиқди. Шу тариқа баҳолар тизими шаклланиб, унинг асосий вазифаси ўқувчининг билим ва фаолият даражаси кўрсаткичини ифодалашдан иборат этиб белгиланди баҳолар тизимимга кирувчи ҳар бир баҳо ўзида муайян меёр ва мезонни акс эттирар эди.
XX асрнинг иккинчи ярмидан ижтимоий тараққиётнинг мислсиз тезлиги ўқувчиларнинг билими, малака ва кўникмалари даражаларини қисқа вақт ичида холис баҳолаш имконини берувчи, назоратнинг янги усулини яратишни тақазо этди. Ана шу заруратнингсамараси сифатида ўқувчиларнинг билим даражасинианиқловчи рейтинг тизимиишлаб чиқилди.
«Рейтинг» сўзи инглизча (rating) бўлиб, «даражалаш», «туркумга киритиш», «баҳолаш» каби маъноларни англатади. Ушбу тушунча XIX асрнинг иккинчи ярми XX аср бошларида Европа мамлакатларида истеъмолга киритилган бўлиб, у асосан ишлаб чиқариш товарлари, маҳсулотларнинг муҳим хусусиятларини ўрганиш, аниқлаш учун хизмат қилган. Кейинчалик муайян фаолият, соҳа ҳамда мутахассилик борасида хизмат қилувчи мутахассислар ёки тармоқнинг етакчилигини аниқлаш мақсадида рейтинг тизими ижтимоий соҳа йўналишлари (хусусан, спорт, санъат, тиббиёт, техника ва ниҳоят, таълим соҳалари) га ҳам тадбиқ этилган.
Маълумки, билимларни назорат қилиш ҳамда баҳолашнинг рейтинг тизимига ўтилгунича қадар ўрта махсус, касб-ҳунар таълимида ўқув жараёни фақат ўқитувчининг маҳоратига асосланган бўлиб, билим олишни ўқувчининг фаоллиги, ижодий меҳнати асосида ташкил этишга имкон бермас эди, берилаётган билимлар миқёси ошиб бораётган бўлса ҳам, ўқувчининг бу билимларни ўзлаштириш даражаси талаб доирасида эмас эди. Бу ҳол таълим жараёнига ўқувчиларни бир ҳил узлуксиз билим олишга ундайдиган, улар олган билимларни жаҳон талаблари даражасига етказиш имконини берадиган янги педагогик технологиялар ва таълим услубларини жорий қилишни тақозо этди. Шу мақсадда олий таълимдан сўнг, ўрта махсус, касб-ҳунар таълими тизимида ҳам билимларни назорат қилиш ва баҳолашнинг рейтинг амалиётига ўтади, унинг низоми қабул қилинди.
Таълим тизимига рейтинг тизимини тадбиқ этишдан кўзланган мақсад – ўқувчиларнинг билими, уларнинг маълум фаолият борасидаги кўникма ва малакалари даражасини ҳар тамонлама, чуқур ва холис назорат қилиш, баҳолашдан иборат.



Таълим тизимига рейтинг назоратини жорий этиш натижасида щал этилувчи вазифалар

Таълим жараёнини самарали ташкил этиш ва мащоратли бош=ариш

Ы=увчиларнинг билими, фаолият кыникмаси ва малакалари даражасини холис ва ани= бащолаш






Ы=увчилар тамонидан ДТСи талабларини тыла=онли бажарилиши учун зарур шарт – шароитларни яратиш

Ы=увчиларнинг билимларни муста=ил равишда ызлаштиришга нисбатан эщтиёж ва ра\батни юзага келтириш





Ы=увчиларнинг ё шва психологик имкониятлари, шахсий истеъдодларини юзага чи=ариш

Ы=увчилар ыртасида ижобий ра=обатни=арор топтириш

Ы=итувчида таълим жараёнига нисбатан ижодий ёндошувни =арор топтириш

Ы=увчиларнинг ыз – ызини назорат =илишлари, ыз – ызини бащолай олишлари учун имконият яратиш





Турдош ы=ув юртларида =ылга киритилган натижаларни та==ослаш ва тащлил =илиш

- расм. Таълим тизимига рейтинг назоратини жорий этиш натижасида ҳал этилувчи вазифалар

рейтинг назоратини самарали ташкил етиш учун зарур шарт- шароитлар яратиш, хусусан ы=увчиларни рейтинг даражаларни =атий, дащилсиз былишини таъминловчи ягона бош=арув тизимини шакллантириши, ы=увчиларнинг рейтинг кырсаткичлари банкининг яратиш, щар бир ы=увчининг фаолияти быйича =ыйилган балларнинг ягона марказда тыплаш ва кодлаштиришга эришиш

Таълим жараёнига рейтинг тизимини жорий етиш шартлари





ы=увчилар фаолиятини узлуксиз равишда, холис назорат =илиб бориш





Кып балли кырсаткичларнинг максимал ми=дорини белгилаш асосида ы=увчиларнинг рейтинг кырсаткичларини гурущлаш (=уйи, ырта ва ю=ори балл даражалари быйича)





ы=увчилар тамонидан ызлаштирилувчи назарий билим ва амалий кыникмаларни ани=лашнинг оддий былмаган талабларини ызида ифода этувчи мезонларни ишлаб чи=иш



Хусусий фанлар быйича =ылга киритилган натижаларни умумлаштириш асосида ы=увчиларнинг умумий билим ва фаолият кырсаткичларини белгилаш, уларни ра\батлантириб бориш





ы=увчиларнинг рейтинг натижаларини оддий щисоблаш асосида умумлаштириш, мазкур жараённинг ота – оналар щамда ы=увчилар учун щам тушунарли былишига эришиш





ы=увчиларнинг рейтинг натижаларини махсус дастур ёрдамида компьютер хизмати ор=али умумлаштириш





рейтинг назоратининг расмийлаштирилиб юборилишига йыл =ыймаслик

- расм. Таълим жараёнига рейтинг тизимини жорий етиш шартлари

Ў збекистон Республикаси узлуксиз таълим тизимида рейтинг назоратини қўллаш қуйидаги тамойилларга мувофиқ амалга оширилади:
1) тизимлилик, узлуксизлик;
2) холислик, қулайлик;
3) талабларнинг аниқлиги;
4) вақтнинг тежалиши;
5) ўқувчиларнинг ёш, физиологик ва психологик хусусиятларини инобатга олиш;
6) мустақил фаолият юритиш имконининг мавжудлиги;
7) мақсад ва фаолият бирлиги;
8) ДТСи талаблари асосида фаолият юритиш;
9) таълим, тарбия ва шахс камолоти бирлиги;
10) таълим жараёнида демократик ва инсонпарвар тамойилларнинг мавжудлиги.
Ўқувчиларнинг билими, кўникма ва малакалари даражасини аниқловчи рейтинг тизими қуйидаги таркибий қисмларни ўз ичига олади:
- назорат турлари (жорий, оралиқ ва якуний);
- вақт ҳажми
-баҳолаш шкаласи
-назорат турларин ташкил этиш шакллари
-рейтинг назоратини ташкил этишнинг умумий қоидаси
-назорат усуллари (оғзаки, кўрсатмали, педагогик тестлар).