Talabalari uchun darslik

56 - rasm. Raqamlar quyon tanasi qismlarining haroratga nisbatan
o 4zgarishini ifodalaydi. Ayrim qismlardagi haroratning ko
‘rsatilgan
raqamlardan oshishi yungning oq bo Tishini
, 
pasayishi esa qora bo Tshini
ko ‘rsatadi.
Xuddi shunday hodisani xitoy navro‘zguli (
Primula sinensis)
da ham 
kuzatish mumkin. Bu o ‘simlikning qizil gulli formasi odatdagi 15°-25° 
sharoitda rivojlanadi. Aksincha o‘simlik 30°-35° haroratli muhitda o ‘stirilsa 
uning gullari oq rangda bo‘ladi. Oq gulli navro‘zgul urug‘lari normal 
sharoitga ekilsa, urug‘lardan rivojlangan o ‘simliklarning guli qizil rangda 
bo‘ladi. Binobarin navro‘zgulning gul rangi tashqi muhitdagi haroratga 
qarab o ‘zgaradi. Y ana bir misol, 4000 m balandlikka k o ‘tarilgan 
alpinistlaming qonida eritrositlar soni ikki martaga oshadi, vodiyga 
qaytganda esa ularda eritrositlar soni norm al holatga keladi. B a'zan 
kimyoviy, fizikaviy mutatsiyalar ta ’sirida organizmning fenotipi keskin 
o‘zgaradi va badbashara organizm rivojlanadi. Shu singari modiflkatsiyalar 
morfozlar deb ataladi.
Organizm belgilarining tashqi muhit omillari ta’sirida genotipga bog‘liq 
holda o ‘zgarish qobiliyati reaksiya normasi deyiladi.
Ba’zi belgilar tashqi muhit ta’siriga kofproq beriluvchan, boshqalari 
esa unchalik tashqi ta ’sirotga berilmaydigan, nisbatan turg‘un bo ‘ladi. 
Shunga ko‘ra birinchi belgilarning reaksiya normasi keng, ikkinchisiniki 
tor bo‘ladi. Masalan, g‘o ‘za o ‘simligida mineral ozuqa va namlikning 
ta’siri natijasida tupdagi ko‘saklar soni keskin ortishi yoki kamayishi 
mumkin. Lekin ko‘sakning hajmi esa unga nisbatan kamroq o ‘zgaradi, 
gultojibargning yoki tolaning rangi o ‘ta tu rg ‘u n sanaladi. Shoxli 
qoramollarda ozuqaning ta ’siri sut m iqdoriga ko‘proq, sutdagi yog‘ 
miqdoriga kamroq ta’sir ko‘rsatadi. Yung rangi esa tashqi m uhit ta ’siriga 
berilm aydigan, tu rg ‘un belgi hiso b lan ad i. B in o b arin , g4o ‘zan ing

---

hosildorligi, sigirlarda sut miqdorining reaksiya normasi keng, g‘o ‘zada 
ko‘sakning hajmi, sigirlar sutidagi yog‘ miqdori belgilarining reaksiya 
normasi o‘rtacha, g‘o ‘zadagi tola rangining, shoxli qoramollarda yung 
rangi belgilarining reaksiya normasi nihoyatda tor hisoblanadi.
Modifikatsion o ‘zgaruvchanlik tabiatda keng tarqalganligi sababli u 
poligenlar ta ’sirida irsiylanadimi yoki tashqi muhit ta ’sirida hosil bo ‘ladimi 
degan masala munozaraga sababchi b o ‘ldi. Bu munozaraga XX asming 
boshida V Jogannsen tajribalari natijasida yakun topdi. U аф а , no ‘xat, 
loviya o ‘simliklarida kuzatish olib bordi. Olim tashqi muhit ta?sirida paydo 
boigan modifikatsion o ‘zgaruvchanlik avloddan-avlodga berilmasligini 
isbotlab berdi. Vaholanki genlar ta ’sirida paydo b o ‘ladigan o ‘zgarishlar 
avloddan-avlodgaberiladi. Modifikatsion o‘zgaruvchanlik irsiylanmasa ham 
organizmning o ‘zgargan tashqi muhit sharoitida moslanishida, evolyutsion 
jarayonda har bir organizm turining saqlanib qolishida m uhim ahamiyat 
kasb etadi. Modifikatsion o ‘zgaruvchanlik qonuniyatlari m atematik — 
statistik usulda o ‘rganiladi.
2.Modifikatsion o4zgaruvchanlikni matematik -statistik usulda
o 4rganish
0 ‘simlikva hayvonlardagi har qanday belgi genotipga muhitning ta ’siri 
tufayli vujudga keladi. Odatda, bir xil genotipga ega organizmlar turli 
sharoitda har xil fenotiplam i hosil qiladi.Muhit ta’sirida paydo boiadigan 
hamda avloddan-avlodga berilmaydigan o ‘zgaruvchanlik modifikatsion 
o‘zgaruvchanlik deb ataladi. Modifikatsion o ‘zgaruvchanlik qonunini ochish 
turU-tuman tasodifiy hodisalar zaminida hal qilinadi. Bu qonuniyatlam i 
ochish faqat matematik-statistik usullar yordamida amalga oshiriladi. Biroq 
mazkur usulda ishlash uchun bir qancha sharoitlar mavjud b o iish i 
shart.
1. 0 ‘rganilayotgan o ksimlik va hayvon genotip bo‘yicha o ‘xshash 
boiishi;
2. 0 ‘rganilishi lozim boigan u yoki bu belgi oichanayotganda yoki 
sanalayotganda bir xil aniqlik boiishi;
3. Kuzatish bir necha marotaba takrorlanishi;
4. Tahlil uchun hamma o ‘simlik, hayvon emas, balki ulaming m a iu m
guruhini ohsh kerak.
Organizmlarda sifat belgilaridan tashqari miqdor belgilari ham mavjud. 
Miqdor belgilar muhit sharoiti ta ’sirida u yoki bu tomonga o ‘zgarishi 
tabiiy bir hol. Shunga binoan m atem atik-statistik usul o ‘zgaruvchan 
belgining o ‘rtacha qiymatini topishga qaratiladi. Shundan keyingina 
belgining o ‘rtacha qiymati o‘zgaradimi degan m uam m o hal etiladi.
O datda m a te m a tik -sta tistik usul y o rd a m id a avvalo v aria tsio n

---

qator tuziladi va belgining minimum hamda maksimum qiymati aniqlanadi.
Tajriba uchun olingan guruhlaming kengligi — ДХ barcha guruhlar uchun 
b ir xil b o ‘ladi h am d a u k a tta (X 
) va kich ik (X 
) v a ria n t-
'
m a x ' 
x 
m i n '
lar ayirmasining gumhlar soni (R) ga nisbati bilan aniqlanadi ya’ni