Talabalari uchun darslik

50-rasm. Parrandalarda mutatsiya tufayli patning bo ‘Imasligi, qo yiarda
esa oyoqning qisqaligi.
51-rasm. Somatik mutatsiya (Qorako‘l q o ‘ylaryungida qora dog‘lar
bo ‘lishi).

---

Genotipga ko‘ra mutatsiyalarni sxematik ravishda izohlash:
Mutatsiyalar
HpUui
sinflari
turlari
pGen mutatsiyalari
Г
l
DNK
nukleotidlari
ayirboshlanishi
DNK zanjiridagi
nukleotidlarning
o‘rnini o‘zgarishi
pr- tranzitsiya
L transversiya
г- nukleotidlar
deletsivasi
nukleotidning DNK
L zanjiriga joylanishi
►Xromosoma
mutatsiyalari
^Genom 
—
mutatsiyalari
—» deletsiya
duplikatsiya
inversiya
translokatsiya
E
poli ploidiya
aneuploidiya-
gaploidiya
Г au topoliploidiya
I— allapoli ploidiya
Y uqoridako‘rsatilgangenotip bo‘yicha mutatsiya xillari organizmning 
somatik va jinsiy hujayra, o^ganlarida го‘у berishi mumkin.
3.Gen mutatsiyalari
Gen mutatsiyasi molekular darajada ro‘y beradi. Bunday mutatsiyani 
hatto elektron mikroskop yordamida ham ko‘rib boimaydi. Gen mutatsiyasi 
ko‘p hollarda fenotipda yangi belgini rivojlantiradi. G en mutatsiyalari 
ikki turga b o iin a d i. U ning bir turi D N K dagi n u k leo tid lar o ‘rin 
ayirboshlanishi bilan tavsiflanadi. DNKdagi nukleotidlaming o‘rm almashishi 
ikki xil:
a)bir purin azotli asosini ikkinchi purin azotli asosi yoki bir pirimidin 
azotli asosini ikkinchi pirim idin azotli asosi bilan alm ashishi y a;ni 
A ^ ± G , T ^ S almashishiga tranzitsiya deyiladi.
b) Purin asosini pirimidin asosi bilan yoki aksincha pirimidin asosini 
purin bilan almashishiga, ya’ni A 
T, A -^ S . G^±S G ^ T transversiya 
deb nomlanadi.
Spontan tranzitsiyada vodorod b o g ia rn i hosil b o iish i o ‘zgaradi. 
Natijada adenin guanin xossasiga, guanin adeninning, sitozin timinning, 
timin esa sitozinning xossasiga ega b o ia d i. Bunday o ‘zgarishlar 5- 
bromuratsil, 2 aminopurin, nitrat kislotasi kabi mutagenlar ta ’sirida ro‘y 
beradi. Transversiya esa ultrabinafsha nurlar ta ’sirida amalga oshadi.

---

G en m utatsiyasining ikkinchi turida D N K dagi nukleotidlarning 
joylashgan o4m i o ‘zgaradi. D N K spiralidagi nukleotidlaming joylashgan 
0
‘mini o ‘zgarishi ham mutagen omillar masalan, proflovin ta ’sirida sodir 
b oiadi. Bu mutagen ta ’sirida D N K zanjiridan bir-ikkita nukleotidlar 
tusliib qolishi yoki uning orasiga kirishi kuzatiladi. Oqibatda D N K
zanjiridagi gen tarkibida nukleotidlar izchilligi o ‘zgaradi. Aksariyat 
ko‘pchilik gen mutatsiyalari shunday y o i bilan paydo boiadi. Qayd qilingan 
usulda oqsil m olekulasi tarkibidagi am in o k islo ta la rn in g kodi va 
antikodonida o ‘zgarish ro‘y beradi. Chunonchi, lizin aminokislotasining 
kodi AAA dan UAA ga o ‘zgarishi, glutamin kodi SAG dan UAG ga 
o‘zgarishi mumkin. Наг qanday aminokislota kodini mutatsiya tufayli 
term inator UAG kodiga o ‘zgarishi polipeptid zanjiri sintezini ertaroq 
tugallanishiga ohb keladi. Mabodo iR N K antikodom da mutatsiya sodir 
b o is a term inatsiya hodisasi го‘у bermaydi va oqsil m olekulasidagi 
aminokislotalar miqdori o ‘zgarmasa ham uning tuzilishi o ‘zgaradi. Demak, 
gen mutatsiyasi D N K molekulasidagi nukleotidlar izchilligini o ‘zgarishi 
bilan aloqador b o iib , u k o ‘p hollarda oqsil m olekula tuzilishini 
o‘zgarishiga olib keladi.
G en mutatsiyalari retsessiv va dominant xillarga ajraladi. Retsessiv 
mutatsiya xromosomalari diploid to ‘plamli organizmlarda geterozigota 
holatda fenotipda nam oyon boim aydi. Lekin kelgusi avlodlarda ana 
shunday geterozigotah A