Talabalari uchun darslik

CIB
va 
CuL Pm.
1. 0 ‘zgaruvchanlik va uning xillari
O rganizm larning belgi va xossalari b o ‘yicha o ‘zaro farq qilishi 
o ‘zgaruvchanlik deb ataladi. 0 ‘zgaruvchanlik - irsiylanmaydigan va 
irsiylanadigan xillarga b o ‘linadi. Irsiylanm aydigan o ‘zgaruvchanlik 
modifikatsion o‘zgaruvchanlik deb nomlanadi. Irsiy o ‘zgaruvchanlik esa 
komhinativ, rekombinativ va mutatsion o ‘zgaruvchanlikka ajraladi.
Kombinativ o ‘zgaruvchan1ik chatishtirishda qatnashgan o ta-o n a 
organizm genoti plaridagi genlarning qayta kombinatsiyalanishi, ulaming 
o ‘zaro ta ’siri tufayli paydo bo‘ladi.
R ek o m b in ativ o ‘z g a ru v c h a n lik m eyoz b o ‘lin is h id a o ta - o n a
xrom osom alarining gam etalarga m ustaqil taqsim lanishi va ularning 
urug‘lanish paytida tasodifiy kombinatsiyasi natijasida yuzaga keladi. Ayrim 
holatlarda nogomologik xromosomalar chalkashuvi oqibatida ro‘yobga 
chiqadi. Rekombinativ o ‘zgaruvchanlik krossingover natijasida DNKdagi 
genlaming qayta birikishi tufayli ham sodir bo‘ladi.
2.M utatsion o‘zgaruvchanlik 
M u ta ts io n o ‘z g a ru v c h a n lik d e g a n d a o rg a n iz m g e n o tip i — 
xrom osom alar, nuklein kislotalar, genlar o ‘zgarishi bilan b o g iiq
o ‘zgarishlar tushuniladi. M u tatsiy a t o ‘g ‘risidagi n azariy a dastlab 
gollandiyalik olim Gugo de Friz tomonidan ishlab chiqilgan. Uning qisqacha 
m azm uni: 1) M utatsiya to ‘satdan ro ‘y beradigan o ‘zgaruvchanlik;
2) Sifat jihatdan farqlanuvchi o ‘zgaruvchanlik; 3) Turg‘un, shu bilan 
birga turli yo‘nalishdagi o ‘zgamvchanlik; 4) M utatsion o‘zgaruvchanlik 
foydali va zararli b oiadi; 5) 0 ‘xshash mutatsiyalar takrorlanishi mumkin.
M utatsion o ‘zgamvchanlikni sinflashning bir necha xillari bor. Kelib 
chiqishiga ko‘ra mutatsiyalar spontan va indusirlangan xillarga bo iinadi. 
Spontan mutatsiya tabiatda to‘satdan paydo boiadigan, indusirlangan

---

mutatsiya esa sun’iy sharoitda turli fizikaviy yoki kimyoviy omillar ta’sirida 
hosil qilinadigan mutatsiyadir. Paydo bo‘lgan joyiga ко‘га mutatsiya 
generativ va somatik mutatsiyaga ajratiladi. Generativ mutatsiya jinsiy 
hujayralarda, somatik mutatsiya esa tana hujayralarida ro‘yobga chiqadi. 
Som atik hujayralardagi m utatsiya jin siy y o ‘l b ilan k o ‘payadigan 
hayvonlarning kelgusi avlodlariga berilm aydi. Bunga asosiy sabab 
m utatsiyaga u ch rag an hujayra, t o ‘qim a, o rg an d an kelgusi avlod 
rivojlanmaydi. Lekin somatik mutatsiya sodir b o ig an o ‘simlik o ‘zgargan 
organlari vegetativ yoki parxish y o ii bilan k o ‘paytirilganda kelgusi 
avlodlaiga o ‘tadi. Jinsiy hujayralardagi го‘у bergan mutatsiyalar kelgusi 
avlodlarda namoyon bo‘ladi.Fenotipda namoyon bo‘lishiga ко‘га mutatsiya 
m orfologik, fiziologik, biokimyoviy xillarga b o iin a d i. M utatsiya 
hayotchanhkka ko‘rsatgan ta’siriga qarab letal, yarim letal, neytral va 
foydali xillarga bo iin ad i. Irsiyatning moddiy asoslarini o £zgarishiga qarab 
mutatsiyalar gen, xromosoma va genom mutatsiya xillariga, ulam ing har 
biri o ‘z navbatida mutatsiya sinflari va turlariga bo£linadi.