o ‘z -o ‘zini urug‘lantiradigan, shu bilan birgahkda o ‘zaro chatishib nasl
bemvchi organizm sanaladi. Odatda to‘g‘ri va retsiprok chatishtirishda
organizmlar
genotipi D
d
b o ‘lsa ham ulaming fenotipi bir-biridan farq
qiladi. D D x
dd
chatishtirishdan hosil bo‘lgan qorinoyoqli mollyuskaning
chig‘anog‘i o ‘ng tomonga,
dd
x D D dan olingan individniki esa chap
tom onga buralgan bo‘ladi. F, duragay qorinoyoqli moUyuskalar okz-o ‘zi
bilan urug‘langan bo‘lsa, F 2 dagi ham m a individlar chig‘anog‘i o kng
tomonga buralgan bo‘ladi. Mabodo F 2 duragay qorinoyoqU moUyuskalar
o ‘z -o ‘zini um giantirsalar,
u holda F,"da 75% individlaming chig‘anog‘i
o ‘ng tomonga, 25% individlaming chig‘anog‘i esa chap tomonga buralgan
boiadiirsiylanishning bu tipi F3 individlaming fenotipini ular rivojlangan
zigota genotipi emas, balki boshlangich ona organizm (R) genotipiga
bogiiq boiishidan dalolat beradi va u sitoplazmatik predeterminatsiya deb
nomlanadi.
5.Sitoplazmatik егкак pushtsizligi
Sitoplazmatik irsiylanishga doir yana bir misol sitoplazmatik erkaklik
pushtsizligidir. Sitoplazmatik erkak pushtsizUk hodisasi makkajo‘xori, piyoz,
lavlagi, sorgo, zig‘ir, g‘o ‘za va boshqa 100
turdan ortiq o ksimlildarda
aniqlangan.
Makkajo‘xori o ‘simligida sitoplazmatik егкак pushtsizlik geni irsiylanishi
XX asrning 30-yillarida Rossiyada M .I.Xadjinov, AQShda M .R ods
tom onidan ixtiro qilingan. M akkajo‘xori ro ‘vagining pushtsiz boiishi
changchining pushtsizligi bilan izohlanadi. U sits bilan ifodalanadi.
R ocvakdagi changchilar pushtli b o ig an taqdirda u sitN bilan belgilanadi.
Sitoplazmatik pushtsizlik yadro xrom osom aning retsessiv rf genining
gomozigota holatiga bogiiq.Agar genotipida R fgenlari gomozigota yoki
geterozigota holatda b o isa, u holda ro‘vakdagi changchi donachalari
u m gianish davrida yangi naslni hosil qilish qobiliyatiga ega bo iad i.
M abodo sitoplazmasi pushtsiz va
sitoplazmasi pushtU b o ig an , lekin
yadro genlari retsessiv b o ‘lgan makkajo‘xorilar o ‘zaro chatishtirilsa F.
duragay pushtsiz bo iad i. Buni tubandagicha izohlash кегак:
Fen. pushtsiz
pushdi
P Gen. sits rfrf x sitN rfrf
gam sits rf
rf
Fen.
pushtsiz
F, Gen.
sits rfrf
Mabodo sitoplazmasi pushtsiz um g‘chi o ‘simUgi sitsR fR f changchi
o ‘simlik bilan chatishtirilsa F,
duragaylar normal nasl beradi, ya’ni pushtli
b o ia d ila r . C h u n k i yadro x ro m o so m ad ag i d o m in a n t R fR f geni
sitoplazmaning pushtsizlik gen ta’sirini bartaraf etadi. Buni shunday tushunish
кегак:
Fen.
pushtsiz
pushtli
P Gen.
sits rfrf
x sits RfRf
gam
sits rf
R f
Fen.
pushtli
Ғ^ Gen.
sits Rfrf
Changchi o £simlik sitoplazmasi pushtsiz yoki normal boiishidan qat’iy
nazar yadro geni plazmogenlar faoliyatini boshqaradi. Shunga ко‘га
sitoplazmatik pushtsizlik F^ duragaylarda namoyon boim aydi. Sitoplazma
pushtsiz, yadro genlar pushtli geterozigota holatda b o ig an taqdirda
bunday m akkajo‘xori sitoplazmasi pushtli
yadro genlari gom ozigota
retsessiv bo‘lgan makkajo‘xori bilan chatishtirilsa Fb 50% pushtli, 50%
pushtsiz boiadi. Buni tubandagicha izohlash mumkin:
Fen.
pushtli
pushtli
RCcn.
sits Rfrf
x
sitN rfrf
gam
sits R f sits rf
sitN rf
Fen.
pushtli
pushtsiz
ғ
1 bGen.
sits Rfrf
sits rfrf
ииса.
R f geni sits ning tuzilishini va o ‘ziga xosligini o ‘zgartirmaydi, balki
uning t a ’sir faoUyatini to ‘xtatib q o ‘yadi. Hozirgi vaqtda sitoplazm a
pushtsizligiga ta ’sir etuvchi bir qator genlar borligi aniqlangan.
6.Hujayradagi mayda zarrachalar va simbiontlaming
irsiylanishi
Hujayra sitoplazmasida mitoxondriya, plastida, ribosoma,
Golji apparati,
lizosoma va boshqa oiganellalardan tashqari o ‘z-o‘zini ko‘paytira oladigan
mayda zarrachalar hamda simbiontlar uchraydi. Bunday zarrachalar va
simbiontlar sitoplazma orqali avloddan-avlodga beriladi.
Masalan, sichqonlaming ba’zi liniyalarining sut bezlari xavfli o ‘sma
kasalligiga beriiuvchan boiadilar. Sut bezlari xavfli o ‘sma kasalligiga
beriluvchan sichqonlarda bu xossa avloddan-avlodga ona organizmi orqali
o‘tadi. Agar normal tug‘iigan sichqon bolalarini sut bezlari xavfli o ‘sma
kasaliga moyil b o igan ona sichqon emizsa, sichqon bolalari xavfli o ‘sma
kasali bilan kasallanadilar. Mabodo xavfli o ‘sma kasali bor sichqondan
tu g ilg an sichqonlam i normal ona sichqon emizsa, ular xavfli o ‘sma
kasali bilan og‘rimay sog‘ holatda voyaga yetadilar.
Ushbu misolda xavfli
o ‘sma kasali ona suti orqali sichqonlarga berilishini ko‘rish mumkin.
Ba’zi bir parazitlar ham sitoplazma orqali avloddan-avlodga o ‘tishi
to‘g ‘risida ayrim daliUar mavjud. Masalan, drozofilaning ayrim xilida
егкак pashshalar boim aydi. Ona drozofila qo‘ygan tuxum idan faqat
urg‘ochi pashshalar rivojlanadi. Bu hodisa jinsiy xromosomadagi retsessiv
allelga em as, balki jin siy hujayradagi spiroxetaga b o g iiq . M a iu m
b o iish ic h a spiroxetalar urg‘ochi drozofila jinsiy hujayralarini tanlab
ko‘payadilar. Erkak drozofilalaiga XY xromosomali hujayralarning nobud
boiishi sababchisi spiroxeta ekanligi aniqlandi.
Endosimbiontlarni sitoplazma orqali avloddan-avlodga berilishiga yana
bir misol tufelkani
Do'stlaringiz bilan baham: 
