Talabalari uchun darslik

8. Ekspressivlik bu ...
A. Genning irsiylanish darajasi.
B. Bir genning belgiga har xil darajada ko‘rsatgan ta ’siri.
S. 
Ikki, uch allel bo‘lmagan gen bir belgining rivojlanishiga k o £rsatgan 
ta’siri.
D. O rg a n izm d ag i g e n la rn in g fa o liy a tin i k u c h a y tiru v c h i yoki 
susaytiruvchi genlar yig‘indisi.

---

VI-BOB. SITOPLAZM ATIK IRSIYLANISH 
11§. Sitoplazmatik irsiylanish
Tayanch tushunchalar: Sitoplazmatik irsiylanish haqida umumiy 
tushuncha, plastida bilan bog‘liq irsiylanish, mitoxondriyalar bilan bogiiq 
irsiylanish, sitoplazm atik p re d eterm in atsiy a, sito p lazm atik erkak 
pushtsizligi, hujayrada mayda zarrachalar va simbiontlaming irsivlanishi, 
sitoplazmatik irsiylanishning molekular asoslari.
LSitoplazm atik irsiylanish haqida umumiy tushuncha
X rom osom alardan tashqarida ro ‘y beradigan irsiylanishni nemis 
botaniklari K. Korrerns va E. Bauriar tom onidan 1908-yilda ixtiro qilindi. 
Dastlabki vaqtda irsiylanishning bu xili ona organizm orqali irsiylanish 
degan nom olgan. Aksariyat ko‘pchilik belgilarni irsiylanishida ham ota 
ham ona organizm qatnashsa. ona organizm orqali irsiylanishda faqat 
ona organizm qatnashib, ota oi^anizmning ishtiroki ko‘zga tashlanmaydi. 
O datda on alik gam etasi sitoplazm aga boy b o iib , otalik gam etasi 
xromosomalardan tashkil topadi. Shunga ko‘ra zigota sitoplazmasi asosan 
ona gametasidagi sitoplazma hisobiga hosil b oiadi. Bu esa o ‘z-o ‘zidan 
b a ’zi bir irsiy om illar ona organizm gam etasining sitoplazm asida 
joylashgan, degan xulosa uchun asos b o id i. Natijada ona organizm orqali 
irsiylanish o ‘m iga sitoplazm atik irsiylanish tushunchasi ko‘pchilik 
tom onidan e4irof qilina boshlandi.
Sitoplazmatik irsiylanish faqat gulli o ‘simliklardagina emas, balki 
bakteriyalar, z a m b u ru g ia r, suv o ‘tlari, h asharo tlar, m ollyuskalar, 
sutemizuvchi hayvonlar ham da boshqa organizm larga xos xususiyat 
ekanligi keyinchalik m a iu m boidi.
Genetika fanining hozirgi bosqichida ta ’kidlanishicha hujayrada ikki 
xil genetik sistema ya’ni yadroviy va sitoplazmatik irsiylanish sistemasi 
mavjud boiib, ular funksiyalanish jihatidan o ‘zaro bogiiq.
Sitoplazm atik irsiylanish kashf etilganiga ancha m uddat o ‘tgan 
b o is a d a , XX asrning 60-yillariga qadar u irsiyatning xrom osom a 
nazariyasiga qaraganda sekin rivojlandi. Buning uch xil sababi bor:
1) F e n o tip d a n a m o y o n b o ia d ig a n h am d a sito p la zm a o rq a li 
irsiylanadigan nishonli belgilami topish qiyinligi;
2) Mutatsiyaga uchraydigan nishonli belgili organoid bitta boim asligi, 
aks holda u boshqa organoidlar tom onidan hujayra bo‘Unishida siqib 
chiqarilishi;
3) Meyoz b o iin ish d a xrom osom alam i qiz hujayralarga tarqalish 
m exanizm iga o ‘xshash m ex an izm n in g sito p la zm a o rg a n o id larid a 
hozirgacha topilmaganligi.

---

Hozirda sitoplazmatik irsiylanish plastidalar, mitoxondriyalar va erkak 
sitoplazmatik pushtsizligida aniqlangan.
Plastida bilan bog‘Iiq irsiylanish 1908-yilda K Korrens va Е.Ваиг 
tomonidan aniqlangan. Ularning tadqiqotlarida nomozshomgul ham da 
itog‘iz o‘simligida chipor bargli va yashil bargli formalari chatishtirilganda 
tubandagicha natija olingan: birinchi tajribada urug‘chi sifatida yashil 
bargii, changchi sifatida chipor bargli o ‘simlikolinganda F, dagi barcha 
o‘simliklaming bargi yashil bo‘lgan. C hipor bargli o ‘simlik um g‘chi, 
yashil bargli o ‘simiik changchi sifatida olinsa 
F{
da oq bargli, chipor 
bargli, yashil bargli o ‘simliklar rivojlangan. 
duragaylardagi oq, chipor 
va yashil bargli o ‘sim liklar rivojlanishi siri bunday o ‘sim liklarning 
hujayralaridagi plastidalami o‘rganish tufayli aniqlandi. M a’lum bo‘lishicha 
chipor bargli o ‘simliklarda xloroplastlarning ikki tipi: normal xlorofil 
pigmentiga ega hamda o ‘zgargan ya’ni xlorofil pigmentiga ega boim agan 
p la s tid a la r u c h r a r ek an . M eyoz b o ii n is h d a o d a td a y ad ro d a g i 
xrom osom alar, genlar gametalarga teng taqsim lansa, sitoplazmadagi 
plastidalar. mitoxondriya gametalarga notekis taqsimlangani sababli F, 
naslda oq, chipor, yashil baigli o ‘simliklar hosil boiadi.