Tadrij (arabcha)-klassik poeziyadagi badiy usullardan biri bo’lib, darajama

O‘rtadi, yey qotili nomehribonim, o‘rtadi
baytining 2-misrasi boshdagi «o‘rtadi» so‘zini bayt oxirida yana bir takrorlar ekan, shoir shu so‘z anglatayotgan ma’noni ta’kidlash maqsadida ko‘zlagani ko‘rinib turibdi.


Mukarrar - so‘zi «qayta-qayta, ust-ustiga» ma’nolarini ifodalaydi. Shu nom bilan ataluvchi lafziy san’at esa baytning har ikki misrasida juft so‘z qo‘llashni nazarda tutadi. Bu san’at baytdagi musiqiylikni kuchaytiradi, binobarin, g‘azal jilosi, jozibadorligini orttiradi. A.Navoiy ushbu san’atning she’rdagi ahamiyatiga alohida e’tibor berganligi tufayli o‘z g‘azallarida ham, dostonlarida ham, juft so‘zlarni ko‘p qo‘llaydi:

Dam-badam ko‘nglum berib jon naqdi istar vaslini,

Olloh-olloh, telba ko‘nglimni ajab savdosi bor.

Tazmini muzdavaj -

tarkibi ohangdosh va o‘zaro qofiyadosh bo‘lgan bir xil so‘zlarni yonma-yon qo‘llash san’atidir. Bu san’at she’r misralarida unli yoki undosh tovushlarni yonma-yon yoki o‘zaro yaqin tarzda keltirish bilan bayt talaffuzini kuchaytirish musiqiylikni oshirishni nazarda tutadi. Nodiraning mashhur g‘azalidagi
Qilmag‘il zinhor ishor ehtiyoj,
Kim aziz elni qilur xor ehtiyoj
baytida zinhor va izhor so‘zlari tarkibidagi o unlisi, z, h va r undoshlarining yonma-yon kelishi misra ohangdorligini kuchaytiradi. Furqatning
Aylamay, naylay xayoli kipriging oxir aso,
Kim meni yodida doim notavon aylar ko‘ zung
Baytidagi «aylamay» va «naylay» so‘ zlari tarkibidagi a unlisi va y va l undoshlarining xamonhangligi misraga alohida mayinlik, musiqiylik, joziba bag‘ ishlaganini ko‘rish qiyin emas.
Adabiyotimizning badiiy nafosati, unda keng qo‘llangan ma’naviy va lafziy san’atlar, xilma-xil ifoda usullari tilimizning g‘oyatda boyligi va go‘zalligidan, nozik va teran tuyg‘ular, murakkab kechinmalar, munaqqash hayotiy lavhalarni yorqin va jonli ifodalashdagi nihoyatda keng imkoniyatlardan ham dalolat beradi.