Tadqiqotlari

7.15-rasm. Bozor salohiyati toifalari 
Bozorning ishlab chiqarish salohiyati tovar taklifining eng yuqori 
imkoniyatlarini tavsiflaydi. Bozorning ishlab chiqarish salohiyati quyidagi formula 
bo‘yicha aniqlanadi: 
Π = ∑(N
i
ChW
i
) + F
j 
i
bu yerda
Ni - ishlab chiqarish birligi; 
Wi - ishlab chiqarish birligining umumiy quvati;
E
r
– taklifning narxga moslashuvchanlik koeffitsiyenti;
Fj – salohiyatning boshqa omil va elementlari;
n - ishlab chiqarish yoki iste’mol i-birliklari soni. 
UMUMIY BOZOR HAJMIDA 
FIRMANING ULUShI 
 
ALOHIDA FIRMANING 
TOVAR AYLANMASI 
 
BARCHA FIRMALAR UMUMIY 
TOVAR AYLANMASI 
 
 BOZOR SALO?IYaTI 
IShLAB ChIQARISh SALOHIYaTI 
(tovar taklifi) 
 
ISTЕ'MOL SALOHIYaTI 
(bozor sig’imi) 
 

---

174 
7.16-rasm. Ishlab chiqarish salohiyati modeli 
 
Ishlab chiqarish salohiyati ishlab chiqarish qo‘vvatlaridan to‘liq foydalanishda 
tovar ishlab chiqarishni (eng yuqori salohiyat) va bir vaqtning o‘zida amaldagi tovar 
taklifini tavsiflaydi, u quyidagi formula ch aniqlanadi: 
Q = ∑(N
i
ChW
i
ChD
i
ChR
i
Ch[T
pr
.
tsen
ChE
r
]ChK)-D-C
i
, 
i
bu yerda
Ni - i-tovar ishlab chiqaruvchi korxona yoki korxonalar guruhi;
Wi - i-tovar chiqarish bo‘yicha korxonaning o‘tacha quvvati;
D
i
- ishlab chiqarish quvvatlarining o‘rtacha yuklanganlik darajasi;
Ri - ishlab chiqarishning ishlab chiqarish dasturini amalga oshirish uchun 
zarur bo‘gan resurslar bilan ta’minlanganlik darajasi;
[T
pr
tsen
× E
r
] - ulgurji narxlar o‘zgarishiga tuzatish,
bu yerda T
pr
tsen
- narxning o‘sish sur’ati,
E
p
- taklifning xomashyo va tayyor mahsulot narxiga moslashuvchanlik 
koeffitsiyenti;
K - tovar raqobatbardoshligiga tuzatish;
BOZORNING IShLAB 
ChIQARISh SALOHIYaTINI 
ShAKLLANTIRIShMODЕLI 
KORXONALAR 
SONIG` MAHSULOT 
СОНИ 
NARX O’ZGARIShIGA 
TUZATISh 
RAQOBATBARDOSHLIKKA 
TUZATISh 
RAQOBATLAShUVChI 
IMPORT TA'SIRI 
MAHSULOT 
NOMЕNKLATURASI 
KORXONA
QUVVATI 
Xomashyo bilan 
ta'minlanganlik 
Yuklanganlik 
darajasi 

---

175 
V - ichki ishlab chiqarish iste’moli (me’yor bo‘yicha);
S
i
- raqobatlashuvchi import;
n - i-ishlab chiqarish korxonalari soni. 
Bozorning ishlab chiqarish salohiyati tovar ishlab chiqarish hajmi va 
strukturasi, shuningdek, import imkoniyatlari bilan tavsiflanadi.
Korxonalar egalari/menejerlar o‘rtasida kon’yunktura so‘rovlari buyurtmalar 
portfeli hoalti va tendensiyalarini baholash, shuningdek, ta’minotchilar strukturasini 
tavsiflash imkonini beradi. Bu bozor vaziyatining rivojlanish salohiyatini aniqlash 
yoki bashorat qilishga imkon beradi. Buyurtmalar portfelini to‘ldirish me’yordan 
oshmagan va buyurtmalarning o‘sishi yoki hech bo‘masa barqarorligi kuzatilgan 
hollarda bozor salohiyati istiqbollari yetarli darajada umidbaxsh hisoblanadi. 
Ta’minotchilar tarkibi tovar xaridorlari hisoblangan ulgurji va chakana savdo 
korxonalarining egalari/menejerlari o‘rtasidagi so‘rovlar asosida tavsiflanadi. 
Bunday tahlil tovar salohiyatini iqtisodiy makonda ham (ishlab chiqaruvchi-
ta’minotchilar va distribyutor-ta’minchilar ulushi), geografik makonda ham (turli 
mahalliy va xorijiy mintaqalarda ta’minotchilar ulushi) bozorning tovar salohiyatini 
shakllantirish jarayonini baholash imkoniyatini yaratadi. 
Korxonaning makromuhitini amal qilishi demografik, ekologik, iqtisodiy, 
texnologik, siyosiy, huquqiy, ijtimoiy va madaniy muhit omillaridan tartib topadi. 
Ushbu omillarga alohida olingan korxonalar, hattoki yirik korxonalar ta’sir eta 
olmaydi.
Makromuhit tahlili va monitoring, uning negativ ta’sirini pasaytirib va unga 
ko‘rsatilayotgan imkoniyatlarni vaqtida ishlatib, korxonalarga o‘z vaqtida 
boshqaruv qarorlarini qabul qilishga va makromuhit ta’siri ostida bo‘lish uchun 
zarurdir. Masalan, kompaniya o‘zi ishlayotgan hududda demografik ko‘rsatkichlar 
bilan muhitni hech narsa qila olmaydigan holatda, lekin u boshqa hududga o‘tishi 
mumkin. Boshqa tomondan esa, o‘z raqobatchilariga kompaniya ta’sir etishi mumkin 
(kompaniya o‘z o‘lchamiga ko‘ra raqobatchiga o‘zining marketing dasturi orqali 
kuchli yoki kuchsiz ta’sir etishi mumkin; uncha katta bo‘lmagan kompaniya ham, tor 
chuqurchada ishlab, tor ixtisoslashuvi hisobiga qochib, raqobat omiliga ta’sir etishi 

---

176 
mumkin), shuning uchun raqobatchilar harakatini makromuhit omiliga kiritib 
bo‘lmaydi.