Тадқиқот усуллари. Режа: Сув кадастри фани, предмети, тадқиқот объекти; Фаннинг мақсади ва вазифалари

Океан қобиғининг тузилиши ва океан туби рельефининг асосий элементлари
Ер қобиғининг тузилиши океан ва материкларда бир биридан катта фарқланади. Бундай хулосага олимлар 20 асрнинг 50 йилларда ўтказилган илмий тадқиқотлари асос бўлди ва бу 20 асрнинг геофизикаси фанининг энг муҳим ютуқларидан бири ҳисобланади.
20 асрнинг ўртасида океан тубидаги глобал ўрта океаник тоғ тизмалари кашф этилди, шу туфайли Дунё океани редьефи ҳақида бизнинг тасавуримиз бутунлай ўзгарди.
Ҳозирги кунда замонавий эхолотлар геофизика асбоблари ёрдамида океан тубининг геоморфологик структураси ўрганилмоқда, шунингдек рельеф элементларининг ҳосил бўлиши ва уларнниг ёши ҳам аниқланмоқда.
Ер қобиғи деб ернинг қаттиқ танши қатламига айтилади, бу қатлат қўйи томонидан мохорович ёки Мохо қатлами билан чегараланган. Мохорович қатламидан кейин ер қобиғи билан зич боғланган юқори мантия қатлами жойлашади. Мантиянниг яюқори қисми субтропик деб аталади ва ер қобиғи билан биргаликда улар нисбатан қаттиқ, синувчан литосфера қатламини ташкил қилади.
Литосферадан қўйи қатламда пластик ва деформация хусусиятларига эга бўлган, мантиянинг кам ёпишқоқли астеносфера қатлами ётади (астения-юнонча сўз, кучсиз). Бу қатламда мантиядаги моддаларнинг ҳарорати эриш нуқтасига яқиндир, лекин босим кучлари таъсиридамоддалар аморф ҳолатда бўлиб, музликлар каби оқувчанликка эгадир. Шунинг учун пластик астеносфера қатламида Архимед қонунига биноан, литосфера бўлаклари сузиб юради.
Геофизика ва сейсмик изланишлар натижасида материклардаги ер қобиғи қалинлиги 30-40 км га тенг, тоғ тизмалари билан бирга ҳисобласак 80 км гача етади, океан чуқурликларида эса ер қобиғининг қуввати 5-15 км гача камаяди. Ўрта ҳисобда ер қобиғининг туби, мохорович юзаси, материклар тубида 35 км, океанлар тубида 7 км чуқурликда жойлашади, демак океанда ер қобиғининг қалинлиги материкдан 5 марта кичикроқдир. Атлантик ва Хинд океанлар тубида ер қобиғининг қалинлиги 10-15 км, океаннинг марказий қисмида эса атиги 4-5 км ни ташкил этади.
Материк қобиғининг тузилиши қўйидагича учта қатламдан иборатдир: 1) ётқизиқлар қатлами: 2) гранитлар қатлами, 3) базальт қатлами. Океан қобиғида эса гранит қатлами кузатилмайди.
Дунё океани туби рельефининг асосий элементларини кўриб чиқамиз, уларни океан ва денгизлар тубининг гипсографик эгри чизиқларидан ажратамиз: материк саёзликлари (шельф минтақалари), материк ёнбағирлари, океан туби, чуқурсув ботиқлари, океан тоғ тизмалари, рифт водийлари, океаник ёриқлар минтақалари.
Шельф минтақалари-бу материкларни ўраб олган ва унинг давоми деб хисобланадиган саёз денгиз террасаларидир. Аслида, шельф минтақаси, бу қадимги қуруқлик юзасининг чуккан қисмидир, шунинг учун бу ерда текислик рельефи, сув остида қолган дарёлар водийсининг излари ва қўйилиш жойлари кузатилади.
Материк ёнбағрлари-шельф қошидан материк остонасигача бўлган ҳудуд, ёки ясси океан тубига ўтиш минтақасидир. Материк ёнбағриларининг нишаблиги 6⁰ баъзан 20-30⁰ га тенг бўлади, айрим жойларда тик ҳам бўлиши мумкин. Материк ёнбағрининг кеглиги одатда 100 кмдан ортмайди. Материк ёнбағриларининг рельефи мураккаб ва турли тузилишга эгадир кўп ҳолларда унинг юзаси бирёки бир неча кенг террасалар (мисол учун Мексика қултиғи) ва платосимон участкалардан (Чукотка платоси) иборат бўлади. Йирик дарёлар дельталари тўғрисида материк ёнбағри асосан юмшоқ ётқизиқлардан тузилган. Материк ёнбағрларида кўп сонли дўнгликлар, ороллар ва водийлар кузатилади, шунингдек сув ости танглари ҳам океаннниг бу қисмида кенг тарқалган.
Материк остонаси- ернинг материк қобиғи чегарасида жойлашган океан туби рельефининг учинчи элементидир. Материк остонаси бу кенг, ниўабли, қалинлиги 3.5 метрга тенг бўлган чўкинди ётқизиқлардан тузилган текисликдир. Унинг кенглиги бир неча 100 кмга тенг бўлиб, майдони эса шельф ва материк ёнбағри майдонларига яқиндир. Материк остонаси-ер қобиғининнг геосинклинал турига кирадиган минтақадир, шунингдек униннг материк ва океан орасидаги чегарадир. Тинч океанининг чекка денгизлари шу ўтиш минтақаларидан энг ҳарактерли районларидир, кам миқдорда улар Атлантика океанининг- Ўртаер, Кариб ва Скот денгизларига тегишлидир.
Океан туби –океаннинг энг чуқир қисми бўлиб, майдони эса Дунё океани майдонининг 2/3 қисмини ташкил қилади. Чегараси океан ва материк ер қобиғи чегарасига мос келади. Батиграфик эгри чизиғи бўйича океан тубининг асосий чуқурликлари 4 дан 6 км гача ўзгаради. Океан туби рельефи асосан океан ботиқлари, ўрта –океан тоғ тизмалари ва океан тубидаги катта чуқурликда жойлашган тоғ қурилмаларидан ташкил топган.
Океан ботиқлари – дунй океани тубининг кенг, чуқурлиги 5 кмга, нишаблиги 1:1000 тенг бўлган пастликлардир. Океан туби ботиқларининг юзаси ясси, ёки кичик тепаликлардан тузилган, одатда улар абиссол текисликлар деб аталади. Умуман олганда абиссол текисликларнинг майдони Дунё океанининг 8 % ташкил этади.
Ўрта океаник тоғ тизмалари- бу сайёрамизнинг тектоник актив минтақаларидан биридир ва бу ерда янги ер қобиғининг ҳосил бўлиши кузатилади. Улар бутунлай ёриқлар орқали Ер остидан келган юқори мантия моддаларидан хосил бўлган базальт жинсларидан тузилган. Бу эса Ўрта океан тоғ тизмаларини ташкил этувчи ер қобиғининг ўзига хос хусусиятларини хисобга олган ҳолда уларни маҳсус рифтогенал турдаги минтақаларга ажратишни белгилайди ва бу минтақаларда рифтогенал водийлар ва тоғлар жойлашган.
Океаник кўтарилмалар – океан туби рельефининг йирик мусбат шакларидан биридир. Улар ер қобиғининг океан туби чегарасида жойлашган бўлиб, катта горизонтал (юзлаб кмлаб) ва нисбатан кичик ўлчовларга эгадир. Бундай кўтарилмалардан бири, Атлантика океанида, Бермут яссилигидир.
Дунё океанининг чуқур жойларида, тоғ тизмаларига бирлашмаган, алоҳида жойлашган тоғлар ҳам кашф этилган, уларнинг сони мингдан зиёдроқдир. Улар, вулқонлар ҳаракатидан ҳосил бўлган тоғларга ухшайди. Чуққилари силлиқ ва текис бўлган, 200 м дан чуқурроқ жойлашган сув ости тоғлари гайоталари деб аталади.
Сув ости ботиқлари (желоблар) – бу Дунё океанининг чуқурлиги 600 метрдан ортиқ бўлган минтақасидир. Уларнниг қирғоқлари жуда ҳам қия бўлади, чуккан ётқизиқлар билан қопланган ботиқ туби текис бўлади, акс ҳолда эса зинасимон шаклда ва усти тоғ парчаларидан тузилганга ухшашдир. (масалан: Тонга ботиғи). Дунё океанининг сув ости ботиқлари қўйидагилардан иборатдир: Мариана –11034 м, Тонга –10882 м, курило-Камчатка –10542 м, Филиппин - 10265 м, Кермадек –10047 м, Изду-Бонин- 9310 м, Волкано –9156 м, Бугенвиль –9140 м. Бу ботиқларнинг барчаси тинг океанида жойлашган. Уларнинг горизонтал ўлчовлари: узунлиги бир неча юз ва кеглиги ўнлаб кмларга тенгдир. Ҳозирги вақтда Дунё океанида 30 га яқин ботиқлар (желоблар) аниқланган.
Дунё окени тубида эрозия, абразия, чукиш жараёнлари узлуксиз кузатилади. Океан туби тоғ тизмалари, сув остидаги чуқур (желоблар) ботиқлари шужараёнларнинг натижалари сифатида мисол бўла олади.
Океан туби грунтлариниг асосий турлари
Қуриқликдаги дарёлар билан олиб келинган тоғ жинсларининг емирилиш маҳсулотлари, усимлик ва мавжудодлар қолдиқлари дан тузилган Океан туби ётқизиқлари денгиз грунтлари деб аталади. Денгиз тубидаги заррачаларн ҳосил бўлган жойнинг ўзида сақланиб қолади ёки бошқа жойлардан дарё ва денгиз оқимлар билан олиб келинади. Денгиз туби ётқизиқлари ўзининг келиб чиқиши ва таркиби бўйича қўйидаги турларга бўлинади.

1. 
   минерал (минераген); 2. органик (биоген); хемоген (кимёвий реакциялар жараёнида ҳосил бўлган грунтлар).
   

Денгиз ва океанлар тубида узлуксиз кимёвий, биологик ва кимёвий жараёнлар кузатилади, янги моддалар пайдо бўлади ёки парчаланади. Натижада, сув таркиби ўзгариши билан бир вақтда океан туби ётқизиқлари ҳам ҳосил бўлади.
Океан туби ётқизиқлари материк ёки терраген ва сув тубидаги чуқур жойлар ётқизиқларига бўлинади (пелаген ётқизиқлар).
Материкнинг саёз жойларидаги ва ёнбағирларидаги ётқизиқлар денгиз қирғоқларини тузган тоғ жинслари таркиби билан белгиланади. Бу ҳудудларда ҳосил бўлган океан туби ётқизиқлари 80-90 фоизи неорганик тоғ жинсларидан тузилган. Улар таркибидаги неорганик моддалар миқдори қирғоқдан океанга қараб камайиб боради. Одатда қаттиқ тоғ жинсларидан тузилган қирғоқлар бўйида тош, шағал, гравий, қумлар, ётади, қирғоқдан узоқлашган сари ётқизиқлар майдалашиб боради ва уларга гил заррачалари ҳам қўшилади. Гил заррачалари жуда майда бўлиб, диаметри 1/200 мм гача етади ва улар денгиз тубига аста секин чўкади.
Қирғоқ бўйида ва материк саёзликларидаги (шельф) океан туби ётқизиқлари ўзининг механик таркиби бўйича таснифланади. Замонавий изланишлар натижасида ётқизиқлардаги заррачалар ўлчови фақат 10- 20 м кенгликдагина океанга қараб кичиклашиб боради, қолган қисмида эса қирғоқгача бўлган масафо билан ўзаро боғланмаган. Демак, океан туби ётқизиқларидаги заррачалар ўлчови асосан сув массаларининг ҳаракатига, таркиби эса рельеф, гидрометеорологик ва гидробиологик, гидрокимёвий жараёнлар таъсирида ўзгаради.
Шельф минтақаларининг сирти темир моддалар рангидаги йирик қум заррачалари, майда малюскалар чиғаноқлари билан қопланган.
Полеоген ётқизиқлар асосан гил фито ва зоопланктон склетининг калций карбонати ва кремлей қолдиқларидан ёки қизил балчиқдан тузилади. Калций карбонат моддаси кремней моддасига нисбатан сувда чхши эрувчандик қобилиятмга эгадир, шунинг учун, оҳакли гилларни фақат 1800-3600 метр, кремний гилларини эса 360-400 метр чуқурликларда ҳам учратиш мумкин.
Дунё океанининг чуқур қисмида органик гилларнинг асосан қўйидаги турлари кенг тарқалгандир: глобигерен гиллар, радиолярий гиллари, диатома гиллари. Бу гилларнинг номлари микроскопик усимликлар ва тирик организмларнинг номи билан аталади, чунки улар асосан шу организм скелитлари қолдиқларидан тузилган.