Тадбирлар номи

Муаммоли савол:
Чор Россияси маҳаллий буржуазияси пайдо бўлишини истамаган. Нима учун?

Туркистонда жадидчилик ҳаракатининг кенг ёйилиб бориши чоризм мустамлакачилик маъмуриятига катта ташвиш орттирди. Чунки, жадид мактаблари руслаштириш (шовинистик, буюк давлатчилик) сиёсати заминига болта уради. Шу сабабли империя ички ишлар вазирлиги полиция департаментининг Туркистон ўлкасининг маҳаллий ерлилари ўртасида янги усул - жадид мактаблари очиш ҳаракати бошланиб матбуотда бу ҳақда турли мақолалар эълон қилинаётганлиги, шунга кўра Туркистон бўйича мақола ёзиш, мактаб очиш ва дарс бериш ишида қатнашаётган барча шахслар хақида мукаммал материал тўплаб, уни шахсан ички ишлар вазирига маълум қилиш учун зудлик билан полиция департаментига юбориш ва бу ишнинг Остроумовга юклатилганлигини маълум қилгани бежиз эмас эди. Жадидлар чоризмнинг мустамлака сиёсати стратегиясига жиддий ўзгаришлар киритишга мажбур қилган сиёсий куч сифатида ХХ аср бошида тарих саҳнасига чиқа бошлаган эдилар.

Зиёлилар орасида табақаланиш юз берди. Тараққийпарвар кишилар «жадид»ларга, қолоқ, тор фикрловчи жоҳил руҳонийлар «қадимлар» гуруҳига ажралди.
Жадидларнинг Туркистон озодлиги учун кураш дастурида асосан уч асосий йўналиш мавжуд эди: янги усул мактаблари тармоғини кенгайтириш; умидли ёшларни маърифий жамиятлар тузишга йўналтириш; зиёлиларнинг кучли фирқасини ташкил этишга қаратилган газеталар чоп этиш эди. Ана шу дастурни амалга ошириш борасида Мунаввар қори Абдурашидхонов, Убайдуллахўжа Асадуллахўжаев, Маҳмудхўжа Беҳбудий, Абдулла Авлоний, Тошпўлатбек Норбўтабеков, Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий, Абдулҳамид Чўлпон ва Абдурауф Фитрат каби зиёлилар жонбозлик кўрсатдилар.
Ўзбек тараққийпарвар бойлари ёшларни чет элларга юбориб, зарур касбларни эгаллаб, фойдали хизмат қилишлари учун қайғурган жадидларни қўллаб-қувватладилар. Андижонлик Миркомил Мирмўминбоев ўз ҳисобидан ана шу ишга минглаб сўмларни аямади. Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг «Падаркуш» пpесаси бутун бир сиёсий оқим-жадидларнинг мухолифлар томонидан «падаркушлар» деб аталишига олиб келди. Жадидларни рус мустамлакачилари жоҳиллар, бидъат ва хурофот бандалари деган таҳқирли ном билан аташни одат қилдилар.
Туркистонда жадидларнинг мавқеи кўтарилиб янги-янги жамиятлар ташкил топа бошлади. Қўқонда «Ғайрат», Андижонда «Тараққийпарвар» каби жамиятлар тузилдики, уларнинг фаолиятида илғор рус демократияси вакиллари ҳам иштирок қила бошладилар.
Жадидлар биринчи жаҳон уруши йилларда ўз фаолиятларини кенг авж олдириб юбордилар.