Тадбиркорлик фаолияти ва уни ривожлантиришда иқтисодий таълимнинг ўрни

Ilmiy yangiligi.
Tadbirkorlik faoliyati va uni rivojlantirishda iqtisodiy 
ta’limni o‘rni mavzusini yoritishda ta’lim jarayonida yangi pedagogik 
texnologiyalarni qo‘llab o‘qitish. Kasb-hunar kollejlariga zamonaviy yangi 
pedagogik texnologiyalar, axborot texnologiyalarini olib kirish interaktiv va
innovatsion texnologiyalardan foydalangan holda har bir mavzuni yoritib berish.
Ahamiyati. 
Bitiruv ishning mavzusini o‘qitishdagi mavjud kamchiliklar 
va yutuqlar o‘rganiladi. Natijada mavzuni o‘qitish uslubiyati yangi pedagogik 
texnalogiyalarni hamda ularning zamonaviy usullari va vositalarini joriy qilish 
orqali samaradorlikka erishiladi. Tadqiqot materiallaridan tadbirkorlikning 
mohiyati, tadbirkorlik faoliyati va uni rivojlantirish, tadbirkorlikni o‘qitishda 
ta’limning o‘rniga doir ma’ruza matni tayyorlashda hamda akademik litsey va 
kollejlarda metodik amaliy qo‘llanma sifatida foydalanish mumkin. 
Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi. 
Bitiruv malakaviy ishi 
kirish, 3 ta bob, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati, 
ilovalardan tarkib topgan. Shuningdek jadvallar, ma’lumotlar, chizmalar va 
diagrammalar keltirilgan, bitiruv malakaviy ishi 93 betdan iborat . 

---

10 
I bob. Tadbirkorlik va uni rivojlantirishning nazariy asoslari 
1.1.Tadbirkorlikning mohiyati va uni rivojlantirishning ijtimoiy – iqtisodiy 
ahamiyati
Tadbirkorlik
– (ingl. enterprise) shaxsiy daromad, foyda olishga qaratilgan 
fuqarolarning mustaqil faoliyati. Bu faoliyat o‘z nomidan, o‘z mulkiy mas’uliyati 
va yuridik shaxsning yuridik mas’uliyati evaziga amalga oshiriladi. Tadbirkor (frn. 
entrepreneur) qonun tomonidan ta’qiqlanmagan barcha xo‘jalik faoliyati, shu 
jumladan, vositachilik, sotish, sotib olish, maslahat berish, qimmatbaho qog‘ozlar 
bilan ish olib borish bilan shug‘ullanishi mumkin. 
Barcha yangi mustaqil davlatlarda islohotlardan oldingi davrda 
mulkchilikning davlat shakli ustunlik qilgan. Xo‘jalikning davlat sektorida 
mehnatkashlar umumiy sonining 4/5 qismi, kooperativlarda 14-15% (bulardan 
yarimidan ko‘pi mahallalarga), xususiy sektorda 3% ga yaqini band bo‘lgan.
Korxonalarni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish iqtisodiy 
islohotlarning yetakchi bo‘g‘inidir. Xususiylashtirish natijasida demokratik 
jamiyatning ijtimoiy zaminini tashkil qiluvchi xususiy mulkchilik qatlami 
shakllanib bordi. 
Tadbirkorlik tushunchasining xozirgi ma’nosida XVII asr oxiri va 
XVIII asr boshlarida ilk bor ingliz iqtisodchisi Richard Kantilon qo‘llagan 
edi. Uning fikricha, tadbirkor tavakkalchilik sharoitida faoliyat yurituvchi 
kishidir. Shu boisdan u er va mehnat omilini iqtisodiy farovonlikni belgilab 
beruvchi boylik manbai deb bilgan. Keyinchalik, XVIII asrning oxiri va 
XIX asrning boshida mashhur fransuz iqtisodchisi J.B. Sey (1767-1832) 
«Siyosiy iqtisod risolasi» kitobida (1803y.) tadbirkorlik faoliyatini ishlab 
chiqarishning uch mumtoz omillari – er, kapital, mehnatning yaxlitligi deb 
ta’riflagan edi. 
U Angliya sanoatining muvaffaqiyatini «ingliz tadbirkorlari iste’dodi» 
ta’minlaganligini ta’kidlagan edi. J.B. Seyning asosiy tezisida mahsulot 
ishlab chiqarishda tadbirkorlar asosiy faoliyat yuritadi deyiladi. J.B. Sey-
ning fikricha, tadbirkor olgan daromad uning mehnati, ishlab chiqarishni 

---

11 
tashkil etganligi, mahsulotni o‘z vaqtida sotganligi uchun berilgan 
mukofotdir. Tadbirkor tavakkal qilib, biror-bir mahsulotni ishlab chiqarishni 
o‘z bo‘yniga oladi. 
Qayd etish lozimki, iqtisodiyot fanining asoschilari tadbirkorlik shakliga 
kam e’tibor berganlar. Tadbirkorlik faoliyati ularning ilmiy - tadqiqot 
ishlarining tahlil ob’ekti bo‘lmagan. Ingliz iqtisodchi olimlari A. Smit (1723-
1790) va D. Rikardo (1772-1823) iqtisodiyotni o‘z-o‘zini muvofiqlashtiruvchi 
mexanizm deb qabul qilganlar. Ushbu mexanizmda ijodiy tadbirkorlikka 
o‘rin yo‘q edi. «Xalqlar boyliklarining mohiyati va sabablarini tadqiq etish» 
(1776 y.) kitobida A. Smit tadbirkor ta’rifiga alohida e’tibor bergan edi. 
A. Smitning fikricha, tadbirkor – kapital egasi. U muayyan tijorat g‘oyasini 
amalga oshirib, daromad olish uchun tavakkalchilik bilan ish boshlaydi, chunki 
kapitalni biror-bir ishga sarflash doimo tavakkalchilik bilan bog‘liqdir. 
Tadbirkorlikdan olingan daromad, A. Smitning fikricha, shaxsiy tavakkalchilik 
uchun olingan mukofot. Tadbirkor ishlab chiqarishni o‘zi rejalashtiradi, tashkil 
etadi, ishlab chiqarish faoliyati natijalariga egalik qiladi.
O‘zbekiston istiqlolning dastlabki kunlaridan barcha jabhalarda ijtimoiy 
yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotiga ega demokratik huquqiy davlatni barpo 
etishga qaratilgan keng ko‘lamli kompleks islohotlarni amalga oshirish va 
rivojlantirish bo‘yicha o‘z yo‘lini tanladi. Prezidentimiz Islom Karimov 
tomonidan belgilab berilgan besh tamoyil va izchil islohotlar strategiyasiga 
asoslangan mamlakatimizni isloh etish hamda modernizatsiya qilish bo‘yicha 
“o‘zbek modeli” berayotgan yuksak samaralar bugun butun dunyoda e’tirof 
etilgan. Davlatimiz rahbari yuritayotgan ijtimoiy-iqtisodiy siyosatning puxta 
o‘ylangani, islohotlarni amalga oshirishga tadrijiy yondashuvlar ushbu ijobiy 
jarayonlarni ortga qaytarib bo‘lmasligining kafolatiga aylandi. Global 
moliyaviy-iqtisodiy inqiroz davrida o‘zining barqarorligini namoyon etayotgan 
milliy iqtisodiyotimizning izchil rivojlanayotgani ham shundan dalolatdir. 
Masalan, so‘nggi yillarda O‘zbekistonda yalpi ichki mahsulotning o‘sish 
sur’atlari o‘rtacha kamida 8,2 foizni tashkil qilmoqda. Xalqaro valyuta 

---

12 
jamg‘armasining so‘nggi baholash missiyasining bayonotida O‘zbekiston jadal 
rivojlanib, global moliyaviy inqirozni yengib o‘tgani qayd etilgan, shuningdek, 
o‘rta muddatli istiqbolda mamlakatimizda yuqori iqtisodiy o‘sish sur’atlari 
saqlanib qolishiga katta ishonch bildirilgan. 
O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlarning bosh 
maqsadi – kuchli, raqobatbardosh milliy iqtisodiyotni yaratish va shuning 
hisobidan aholi farovonligini muntazam oshirib borishdir. Shu sababli 
davlatimiz rahbari zamonaviy bozor mexanizmlari, ularning samaradorligini 
ta’minlash va shu asosda mamlakatimizda barqaror bozor iqtisodiyotini 
shakllantirishning muhim shartiga aylangan kichik biznes va xususiy 
tadbirkorlikni rivojlantirishga alohida e’tibor qaratmoqda. Prezidentimiz Islom 
Karimov ta’kidlaganidek, istiqlol yillarida kichik biznes va xususiy 
tadbirkorlikni jadal rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar, imtiyoz va 
preferensiyalar yaratish, ularni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash ustuvor 
yo‘nalishga aylandi. 
Milliy iqtisodiyotimizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik ulushining 
ortib borayotgani ichki bozorni raqobatbardosh va sifatli tovarlar bilan to‘ldirish, 
zamon talablarini inobatga olgan holda xizmatlar ko‘rsatish sohasini 
kengaytirish, eksport tarkibida jahon bozorlarida haridorgir, yuqori qo‘shimcha 
qiymatga ega mahsulotlarni ko‘paytirish, avvalo yoshlar uchun yangi ish 
o‘rinlarini yaratish va shu asosda aholi daromadi hamda farovonligini 
oshirishning muhim omillaridan biri bo‘ldi. 
Prezidentimiz Islom Karimov Mamlakatimizda demokratik islohotlarni 
yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasida 
tadbirkorlik faoliyati uchun yanada keng imkoniyat va erkinliklar yaratish 
maqsadida qator muhim qonunchilik tashabbuslarini ilgari surdi. Jumladan, 
yangi tahrirdagi “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida”gi 
qonun, “Raqobat to‘g‘risida”, “Tadbirkorlik sub’ektlari faoliyatini tekshirishlar 
qisqartirilganligi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun 

---

13 
hujjatlariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi qonunlar qabul 
qilindi. 
Shu o‘rinda Prezidentimiz tashabbusi bilan “Oilaviy tadbirkorlik 
to‘g‘risida”gi qonun qabul qilinganini alohida ta’kidlash joiz. Bu qonun 
biznesning yangi turi – oilaviy biznesning tashkiliy-huquqiy shaklini belgilab 
berdi, ushbu turdagi faoliyatni davlat tomonidan rag‘batlantirishni 
mustahkamladi, oilaviy korxona a’zolarining huquq va majburiyatlari, mehnat 
munosabatlarini tartibga soldi. Milliy an’analarimiz va xo‘jalik faoliyatining 
ob’ektiv voqeliklariga to‘liq mos keladigan ushbu biznes shakli bugun 
mamlakatimizda keng quloch yoymoqda. Yangi ish o‘rinlari tashkil etilmoqda, 
odamlar barqaror daromad olmoqda, oilalar, umuman, butun xalqimiz 
farovonligi izchil yuksalmoqda. 
Mamlakatimizda milliy iqtisodiyotimiz salohiyatini rivojlantirishda kichik 
biznes va xususiy tadbirkorlikning roli va ahamiyatini izchil oshirishga doir 
keng ko‘lamli chora-tadbirlar ko‘rilmoqda. Chunonchi, 2011 yil O‘zbekistonda 
“Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik” yili deb e’lon qilingani, bu borada 
tegishli davlat dasturi amalga oshirilgani ham shundan dalolatdir. Mazkur 
dasturni samarali ro‘yobga chiqarish maqsadida davlatimiz rahbarining 2011 yil 
24 avgustda qabul qilingan “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni yanada 
rivojlantirish uchun qulay ishbilarmonlik muhitini shakllantirishga doir 
qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi farmoniga binoan soha sub’ektlari 
uchun qator yangi imtiyoz va preferensiyalar joriy qilindi, ularning huquq va 
qonuniy manfaatlarini himoya qilish kafolatlari kuchaytirildi. 
Soha sub’ektlarini ro‘yxatga olish jarayonlari soddalashtirildi, ochiqlik va 
oshkoralik tamoyillariga amal qilish ko‘lami kengaytirildi, “yagona oyna” 
tamoyili joriy qilindi. Endi tadbirkor o‘z biznesini tashkil qilish uchun ikki kun 
ichida ruxsat olishi mumkin. Muhandislik-kommunikatsiya tarmoqlariga 
ulanish, eksport tovarlarini bojxonada rasmiylashtirish tartib-taomillari sezilarli 
darajada soddalashtirildi. 

---

14 
Jahon banki va Xalqaro moliya korporatsiyasining vitse-prezidenti hamda 
moliya va xususiy sektorni rivojlantirish masalalari departamenti rahbari 
Djanamitra Devan kichik biznesni samarali qo‘llab-quvvatlash iqtisodiy 
taraqqiyotni ta’minlashda muhim rol o‘ynashini ta’kidladi. O‘zbekistonda ushbu 
soha rivoji yo‘lida yordam ko‘rsatish iqtisodiyot raqobatbardoshligini oshirish 
va uni diversifikatsiya qilishni ta’minlashning zarur sharti sifatida belgilab berdi. 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 5 may kuni qabul 
qilingan farmoniga muvofiq “Mikrokreditbank” aksiyadorlik tijorat banki 
tashkil etildi va u bugun Markaziy Osiyo va Yevropa mamlakatlaridagi eng 
yaxshi o‘nta mikromoliya banklari qatoridan joy oldi. Mazkur bank kichik 
biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga, ayniqsa, qishloq joylarda faoliyat 
ko‘rsatayotgan, dastlabki kapitalni shakllantirish, yangi korxonalar va ish 
o‘rinlarini tashkil qilishda ko‘maklashmoqda, ularga faoliyatini rivojlantirish 
uchun imtiyozli kredit resurslaridan keng foydalanish borasida samarali xizmat 
ko‘rsatmoqda. 
Islom taraqqiyot banki vitse-prezidenti Birama Sidibe O‘zbekistonda 
kichik biznes milliy iqtisodiyot asosiga aylanganini ta’kidladi. Islom taraqqiyot 
banki mamlakatimizda ushbu sektor uning raqobatbardoshligini oshirish 
maqsadida qo‘llab-quvvatlanayotgani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish, aholi 
bandligi va farovonligini oshirish uchun qulay muhit yaratish bo‘yicha eng 
yaxshi strategiya ekanini e’tirof etdi. O‘zbekiston 2003 yilda Islom taraqqiyot 
bankining a’zosi bo‘ldi. O‘tgan davr mobaynida bank mamlakatimizga ustuvor 
yo‘nalishlarga oid 34 loyihani moliyalash, jumladan, xususiy sektorni 
rivojlantirish uchun jami 923 million AQSH dollari ajratdi. Biz, deb ta’kidladi 
Islom taraqqiyot banki vitse-prezidenti, bundan buyon ham bugungi barqaror 
taraqqiyotning eng muhim harakatlantiruvchi kuchi bo‘lgan kichik biznes va 
xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishda mamlakatingizni har tomonlama qo‘llab-
quvvatlashga tayyormiz. 
Ishbilarmonlik muhitini tubdan yaxshilash, kichik biznes va xususiy 
tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlashga oid kompleks chora-tadbirlarning amalga 

---

15 
oshirilishi samarasida ushbu sektorning O‘zbekiston iqtisodiyotidagi o‘rni 
tobora oshib bormoqda, raqobatbardosh mahsulot turlari va ishlab chiqarish 
hajmi ko‘paymoqda. 2012 yilning birinchi yarmida mamlakatimizda 13 mingta 
yangi kichik biznes sub’ekti tashkil etildi. Ularning aksariyati ishlab chiqarish 
tarmoqlarida faoliyat ko‘rsatmoqda. Ushbu davrda bugun asosan elektron 
savdolar orqali amalga oshirilayotgan davlat haridlari tizimiga 132 ming 
nafardan ziyod tadbirkor jalb etildi. 
Bozor munosabatlari va xususiy mulk huquqlari ustuvorligi e’tiborga 
olingan holda, jahon bozorida munosib raqobatlasha oladigan milliy 
iqtisodiyotni shakllantirish – muntazam rivojlanayotgan va yanada jadal tus 
olayotgan jarayondir. Bugun O‘zbekistonda kichik va xususiy korxonalar 
nafaqat savdo, xizmatlar ko‘rsatish va qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta 
ishlash sohalarida faoliyat yuritayotir, balki innovatsion, nano va 
biotexnologiyalar, axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan 
holda sanoatda, ilmtalab yuqori texnologiyali mahsulotlar ishlab chiqarishda 
ham ularning ulushi ortib borayotir. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik 
sub’ektlarining tashqi iqtisodiy faoliyatda ishtirok etish, tashqi bozorlarga 
mahsulot chiqarishi uchun yaratilayotgan imkoniyatlar ham kengaymoqda. 
Tadbirkor - bu doimo o‘z ishining fidoiysi, bilimdonidir. Tadbirkorlik 
uchun o‘qish kerak, nafaqat dastlabki paytlarda, balki tadbirkor bir umr o‘qishi, 
izlanishda bo‘lishi kerak. U eng avvalo, tadbirkorlik faoliyatini qanday amalga 
oshirishni, qanday sharoitda amaliy harakat qilishni, tadbirkor oldida 
uchraydigan to‘siqlarni hal qilish yo‘llarini va qanday yutuqlarga erishishni 
bilishi kerak. Tadbirkor - ishlab chiqarishni tashkil etishni, hamda mahsulotni 
sotishni bilishi kerak. U bozor munosabatlari sharoitida yuzaga keladigan aniq 
sharoitlarni baholashni va to‘g‘ri yo‘l tanlashni bilishi kerak. Hech kim, hech 
qachon tadbirkorga nima qilishni o‘rgatmay va og‘ir paytdlarda yordamga 
kelmaydi. Har bir tadbirkor faqat o‘z kuchiga, bilimiga va zakovatiga ishonishi 
va suyanishi lozim. 

---

16 
Tadbirkorlik faoliyatini aksiyadorlik mulki shaklida ham, jamoa mulki 
shaklida ham, xususiy (yakka) mulk shaklida ham amalga oshirish mumkin. 
Biroq aksiyadorlik mulki shakli va jamoa mulki shakli doirasida uni tashabbus 
ko‘rsatish, qarorlar qabul qilish va o‘z faoliyati uchun javobgarlik masalalarida 
xodimlar va menejerlarga xususiy mulk egasi imkoniyatlari qanchalik darajada 
berilishiga bog‘liq ravishda amalga oshirish mumkin. 
Savdo, maishiy xizmat, mahalliy sanoat, ijtimoiy sohalar korxonalarini 
davlatnikidan xususiyga aylantirish jarayoni ancha qiyin o‘tdi. Bu yerda avval 
xususiylashtirish yiriklashtirilgan ishlab chiqarish bo‘limlari bo‘yicha bajarildi, 
ularning zaminida ochiq turdagi hissadorlik jamiyatlari tuzildi. 
Ammo hayot bu jamiyatlarni kichiklashtirishni taqazo qiladi, shu 
maqsadda unga kiruvchi ayrim tarkibiy birgaliklarga katta mustaqillik
berildi. Natijada O‘zbeksavdo, O‘zmaishiyittifoq, O‘zbekbirlashuv kabi 
tarmoqlar bo‘yicha 13 mingga yaqin xususiy korxonalar tashkil etildi. 
Keyingi yillarda kichik va xususiy korxonalar tashkil qilishga eng katta 
ahamiyat berilmoqda. Ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o‘tish davriga 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlab o‘tganidek, 
“...qishloq joylarida ixcham ishlab chiqarish korxonalari tashkil etish, kichik va 
xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni rag‘batlantirish hisobiga aholining ish 
bilan bandligini ta’minlash siyosatini faol amalga oshirish maqsadga 
muvofiqdir” .
Tadbirkorlikning shakllanishi va rivojlanishi o‘z tarixiga ega. Har 
qanday tadbirkorlik ma’lum bir hududda: mamlakat, viloyat, shahar yoki 
qishloq miqyosida olib boriladi. Tadbirkorlik faoliyatini samarali olib borish 
uchun ma’lum bir ishchi muhiti bo‘lishi kerak. 
Bunday muhit ayrim hududlar miqyosida mujassamlanib, o‘zida 
ishbilarmonlikni amalga oshirishni mujassamlantirgan. Umumiy holda 
tadbirkorlik muhiti asosan quyidagi to‘rt omil: huquqiy, siyosiy, ijtimoiy va 
iqtisodiy omillarning o‘zaro bog‘liqligi natijasida amalga oshiriladi.

---

17 
Ular ijobiy yoki rag‘batlantirish ko‘rinishida ham shakllanishi mumkin. 
Ushbu holda mamlakat yoki mintaqadagi mavjud shart-sharoitlar tadbirkorlik 
faoliyatini olib borish uchun mos bo‘ladi. Chunki, bunday muhit tadbirkorga 
amalga oshirayotgan ishlarining natijalari qanday bo‘lishini oldindan ko‘ra 
bilishiga keng imkoniyat tug‘diradi. Tadbirkorning o‘z ishi natijalarini 
oldindan ko‘ra bilishi tavakkallik tushunchasiga teskari holda ifoda etiladi. 
Agar tadbirkor ma’lum bir muhitda tavakkalchilik asosida faoliyat 
yuritayotgan bo‘lsa, u holda u o‘zgaruvchanlik, beqarorlik, tavakkalchilik 
bilan tavsiflanadi.
Bunday muhit yuqorida keltirilgan ijobiy muhitga to‘g‘ri kelmaydi. 
Amalda ko‘p hollarda tadbirkorlik muhitining ma’lum bir omili tadbirkorning 
ish natijalariga asosiy ta’sir ko‘rsatadi, deb bo‘lmaydi. Chunki tadbirkorni 
ko‘proq tadbirkorlik muhitini belgilovchi omillarning o‘zaro bog‘liqligi 
qiziqtiradi. 
Yuqorida ta’kidlab o‘tilgan omillardan huquqiy omillar asosiy omil 
hisoblanadi, chunki tadbirkorlik faoliyatini olib borish uchun tadbirkorlik 
muhitida amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan o‘yinlar qoidasini ko‘rsatib 
beradi. O‘yinlar qoidasi tushunchasi ruxsat etilgan va amalga oshirilayotgan 
ish (harakat)larni o‘z ichiga oladi. Ruxsat etilgan ish (harakat)larga nisbatan 
o‘yin qoidalari turli shaklda namoyon bo‘ladi. O‘yin qoidalari nima qilish 
mumkin-u nima qilish mumkin emas tamoyili asosida ishlab chiqilishi mumkin.
Odatda kichik korxonalarning qariyib 80-90 foizi o‘ta kichik bo‘lib, ular 
o‘sish uchun cheklangan imkoniyatlarga ega. Bunday korxonalar hayotni 
ta’minlovchi korxonalar deb yuritiladi. Ushbu turdagi korxonalarga 
konsultatsion xizmat ko‘rsatuvchi firmalar, tor doirada ixtisoslashgan dukonlar, 
kafe va shu kabilar kiradi. Ulardagi xodimlar to‘liq bo‘lmagan ish kuniga ega 
bo‘lib, firma manzillari sifatida tadbirkorlar o‘z uylaridan foydalanadilar. 
Hayotni ta’minlovchi korxonalar kichik biznes korxonasi bo‘lib, uning egasi 
yetarli turmush darajasini ta’minlash maqsadida tashkil etadi. 

---

18 
Ikkinchi turdagi korxonalar tez o‘suvchi korxonalar deb nomlanadi. 
Ularning bunday nomlanishiga sabab, ularning maqsadi tezroq kichik biznes 
chegarasidan chiqib rivojlanishdir. Tez o‘suvchi korxonalar kichik biznes 
korxonasi bo‘lib, ular tezkor o‘sish tendensiyasiga va qo`yilgan sarmoyaning 
yuqori qaytimligiga hisoblanadi. Odatda, bunday turkum korxonalarga bir necha 
kishi rahbarlik qiladi. Tez o‘suvchi korxonalar yirik investitsiya manbalariga tez 
yaqinlasha oladilar va buning natijasini keng bozorda yangi tovarlar va 
xizmatlarini kiritish imkoniga ega bo‘ladilar. 
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik o‘z ko‘lami jihatdan iqtisodiyotni 
uzluksizligini va barqarorligini ta’minlashda katta o‘rin egallaydi. Kichik biznes 
va tadbirkorlikning iqtisodiyotga ta’sir ko‘lami bir qator iqtisodiy, ijtimoiy, 
madaniy, ma’rifiy va jihatlarni o‘z ichiga oladi. Biz faqatgina iqtisodiy jihatdan 
muhim bo‘lgan xususiyatlar xususida to‘xtalamiz. Bular quyidagilardir: 
a) ish joylarini tashkil etishdagi mavqening yuksalishi. O‘tgan 10 yil 
mobaynida kichik biznes bo‘yicha yangi ish joylarining yarmidan ko‘pi 100 
kishidan kam xodim ishlayotgan korxonalar hissasiga to‘g‘ri keladi. Tez 
o‘suvchi firmalar yangi firmalarning 27 foizini tashkil etib, ular 60 foiz yangi 
ish joylarini hosil qilishda qatnashmoqdalar. Shu bilan birga kichik biznes hosil 
qilingan ish joylarining: 
v
ish haqiga qo‘shimcha to‘lovlar, imtiyozlarning bir muncha pastligi; 
v
ish joylarini qariyib 25 foizi noto‘liq ish kuni tartibida shakllanadi; 
v
ularda ishlovchilar tarkibining turli-tumanligi ya’ni ma’lumot dastlab 
ishlamaganlar, yosh jihatdan o‘rta yoshlar va o‘rta yoshdan o‘tganlar 
salmog‘ini ko‘pligi bilan ajralib turadi. 
b) yangi tovarlar va xizmatlarni tadbiq qilish. Eng yirik kashfiyotlar: 
havfsiz ustaralar, elektron soatlar, vertalyotlar, zanglamas pulat va boshqa 
tovarlar ko‘lami bevosita kichik biznesda yaratilgan. 
v) yirik koorporatsiyalar ehtiyojini qondirish. Yirik kompaniyalar 
mahsulotini sotish, uni bozor talablari asosida shakllanishiga ko‘mak berishda 
kichik korxonalarning roli yuqoridir. O‘z navbatida yirik rivojlanuvchi firmalar 

---

19 
o‘z iqtisodiy strategiyalarida mayda ta’minotchilar bilan aloqa o‘rnatishni 
samarali hisoblaydilar. Chunki ular moslashuvchanlik xususiyatiga egadir. 
g) maxsus tovarlar va xizmatlar bilan taminlash vazifasi. Kichik 
korxonalar mijozlarning o‘zgacha maxsus ehtiyojlarini qondirishga yetakchi 
o‘rin egalaydilar. Chunki 1-dan, maxsus talabning ommaviy tusga ega emasligi 
va uning yirik ishlab chiqarishda tashkil etish samarali bo‘lmasligi sabab bo‘lsa, 
2-dan esa, boy haridorlarning “o‘ziga xos” istaklarini mavjudligidir. 
Kichik biznesni tashkil etishda muhim o‘rinni firmani barpo etish va uni 
samarali sohasini aniq belgilash egalaydi. Shu bilan birga statistika yangi ishni 
boshlashdagi ko‘p omadsizlikdan dalolat beradi. Ko‘pchilik uni 30% miqdorda 
deydi, chunki 85% yangi korxonalar 10 yilik dastlabki ishlash davridayoq 
inqirozga uchraydilar. Shu bilan birga qayd etilgan kichik firmalarning 40% 5 
yildan so‘ng o‘z ishlarini davom ettirmoqdalar. 
Tadbirkorlikni iqtisodiyotda tutgan o‘rnini birinchi jadval 
ma’lumotlaridan ko‘rish mumkin. 
1-jadval 
Rivojlangan mamlakatlarda turli mulk shaklidagi korxonalarda sanoat 
mahsulotlari hajmining taqsimlanishi (ja’miga nisbatan %) 
AQSH 
Fransiya 
Yaponiya 
Korxonalar shakli 
Ko‘rsatkichlar 
yirik o‘rta 
kichik yirik o‘rta kichik 
yirik o‘rta kichik 
Korxonalarining 
umumiy soni 
0,5 
7,9 91,6 
0,1 
1,5 98,4 
1,4 21,6 77,0 
Sanoat mahsulotlari 
hajmi hissasi, % 
35,0 28,4 36,6 42,1 19,1 38,8 34,4 30,1 35,4 
Kichik biznes va tadbirkorlikning rivojlanishiga bir kator omillar ta’sir 
ko‘rsatadi. Bular quyidagilardir. 
Korxonalarni yiriklashuvi tendensiyasining pasayishi. Hozirgi paytda 
xizmat ko‘rsatish sohasidagi kichik korxonalar yirik raqobatchilarga nisbatan 

---

20 
ayrim yumushlarini samarali tashkil qila olmoqdalar. Bu birinchi navbatda 
boshqarish tizimining soddaligi va ixchamligi bilan bog‘liqdir. 
0,5
35
7,9
28,4
91,6
36,6
0,1
42,1
1,5
19,1
98,4
38,8
1,4
34,4
21,6
30,1
77
35,4
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Корхоналарининг умумий сони
Саноат маҳсулотлари ҳажми ҳиссаси, %
1. Ayollar ish kuchining iqtisodga kirib kelishi.
2. Yirik ishlab chiqarishda xodimlarni qisqarishi. 
Bu ayrim jihatdan demografik omillar bilan bog‘liq. Jumladan “demografik 
portlash” davrida tug‘ilganlar hozirgi 30-40 yoshga, ya’ni o‘z ishini mustaqil 
boshlash vaqtiga yetdilar. Bundan tashqari, yirik korxonalarda ish o‘rni uchun 
kurash, o‘rta butun xodimlarning qisqarilishi bevosita kichik biznes va xususiy 
tadbirkorlikning rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. 
4) Yangi korxonalar ochish sur’atining ortishi. Har yili o‘rtacha 200 mingga 
yaqin aholi o‘zining firmasini ochadi. Ularning yarmidan ko‘pi 20 ming 
dollardan kam oborot bilan o‘z faoliyatilarini boshlaydilar. Ularning qariyib 75 
foizini o‘z firmalarida 50 soat ishlaydilar, 25 foizi esa, 70 soat va undan ortiq 
ishlaydilar. Qariyib 2/3 qismi yangi biznesni boshlovchilar yangi yoki 
boshlayotgan kompaniyalar hisoblanadilar. Ya’ni, ular amalda ishlayotgan 
korxonalarni sotib olmaganligidan o‘zlari xususiy biznesni boshlaydilar. 
Ularning 80 foizidan ortig‘i o‘z ishlarini o‘ta samarali g‘oyani emas, balki oddiy 
ishlarni tartibli hal qilish bilan boshlaydilar. 
Tadbirkorlik faoliyatining shakllanishida ishbilarmon xodimlarni tayyorlash, 
qayta tayyorlash, malakasini oshirish masalalarini hal etish muhim ahamiyatga ega. 
Buning uchun tadbirkorlik faoliyatini yuritishning zamonaviy uslublarini 

---

21 
o‘rganishni tashkil etish, xodimlarni o‘qitish va qayta o‘qitish, ularni rivojlangan 
mamlakatlarga malaka oshirish uchun yuborish, ishbilarmonlarni o‘qitish uchun 
o‘qituvchilarni tayyorlash va qayta tayyorlash ishlarini tashkil etish, tadbirkorlik 
sektori uchun xodimlarni tanlash bo‘yicha maslahat markazlarini ochish kerak. 
Har bir tadbirkorlik faoliyati tegishli huquqiy muhitda kechadi. Shuning 
uchun kerakli huquqiy sharoit yaratish katta ahamiyatga ega. Bu birinchi 
navbatda tadbirkorlik faoliyatini tartibga keltiruvchi farmonlar va 
tadbirkorlikni rivojlantirish uchun qulay sharoit yaratib beruvchi 
qonunlarning mavjudligi, ya’ni korxonalarni ro‘yxatdan o‘tish jarayonining 
qisqa va oddiy bo‘lishi; tadbirkorlikni davlat byurokratizmidan himoya qilish; 
soliq qonunchiligini takomillashtirish; O‘zbekiston va chet el 
ishbilarmonlarining hamkorlik faoliyatini rivojlantirishdan iboratdir. Shu bilan 
birga bunga kichik tadbirkorlik ishlariga ko‘maklashish hududiy markazlarini 
tashkillashtirish, statistika shakli va hisob-kitobini takomillashtirish kiradi. 
Tadbirkorlik faoliyatining huquqiy kafolati masalasi bilan bog‘liq masalalarni hal 
etish ham muhim ahamiyat kasb etadi. 
Davlatnin ishbilarmonlik faoliyatini tartibga solish kerakligini asoslab 
berar ekan, F. Kotler ushbu qonunlar paydo bo‘lishining uch asosiy 
sababini ko‘rsatib berdi: 
- firmalarni bir-biridan himoya qilish zarurligi. «Tadbirkorlar bir 
ovozdan raqobatni maqtaydilar, lekin ularning manfaati raqobat bilan 
to‘qnash kelganda uni bartaraf etishga harakat qiladilar». 
Shundan kelib chiqib, «g‘irrom raqobat» ning oldini olish bo‘yicha 
qonunlar paydo bo‘ldi: 
- nohaq amaliyotdan iste’molchilarni himoyalash zarurligi. 
Shundan kelib chiqib, nazoratiz qolib, sifatsiz tovar chiqarayotgan, 
reklamada yolg‘on axborot berayotgan, o‘rash va narx yordamida aldayotgan 
firmalarga qarshi qaratilgan qonunlar joriy etildi. 

---

22 
Ish boshlagan dastlabki ikki yil ichida xususiy korxonalar mulkga 
solinadigan soliqlardan, 1995 yildan boshlab esa, barcha korxonalar 20 % lik 
ammortizatsiya ajratmalari to‘lashdan ozod qilindilar. 
Xususiy mulk shaklida xususiylashtirilgan korxonalar (Mahalliy sanoat, 
maishiy xizmat, davlat savdosi, umumiy ovakatlanish, matlubot korporatsiyasi, 
“O‘zmevasabzavotuzumsanoat”) order olgan vaqtlaridan boshlab dastlab 2 yil 
ichida mulk solig‘i, resurs to‘lovlari, 20 foizli amortizatsiya ajratmalarini 
to‘lashdan ozod qilinganlar. 
Xalq iste’moli buyumlari va qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab 
chiqarish bo‘yicha yangidan tashkil etilayotgan xususiy korxonalar ko‘pgina 
soliqlardan ozod etilgan, boshqa chet el davlatlari bilan qiyoslansa, ularning 
soliq yuki ancha yengil. Chunonchi, Germaniya, Fransiya, AQSH va bozor 
iqtisodiyoti rivojlangan boshqa mamlakatlarda Turkiya va hatto o‘sha Rossiyada 
ham xususiy korxonalar uchun soliq yukining tushumining 40 foizidan 60 
foizgacha bo‘lgan qismini tashkil etadi. 

---

23