Tadbiqiy mexanika

O’lchovlar natijalari

Tajribani baholash uchun namunaning sharsimon izini o’lchang. Siz buni shkala yordamida yoki o’lchov lupasidan foydalanib (WR 300.12 tanlov bo’yicha) amalga oshirishingiz mumkin.

8-rasm: SHarsimon iz o’lchanishi	Siz diametrni eng kamida 0,5 mm yoki yanada yaxshisi 0,1 mm.gacha aniqlik bilan o’lchashingiz kerak. Iz sharsi-mon bo’lmagan joyda, masalan, tsilin-drsimon yuzalarda, Siz 90° ikki aralash yo’nalishlarda o’lchashingiz kerak. GUNT tomonidan olingan namunalar bilan ham xuddi shuni amalga oshiring
		Brinell bo’yicha qattiqlikni hisoblash Kirish diametri

O’lchangan va diametrlar programmaga kiritiladi va o’rtacha diametr hisoblanadi. Brinell qattiqligi NV aniqlanishi uchun Evaluations

( otsenka) tugmasi bosilishi kerak.

3-jadval

	Material	Vaqt	SHarcha izining diametri, mm
1	EN AW-6082	32,5	4,2	4,3
2	EN AW-6082	31,5	4,3	4,3
3	EN AW-6082	30,5	4,3	4,3
4	CW004A	30,5	3,7	3,75
5	CW004A	31,0	3,7	3,75
6	CW004A	30,0	3,7	3,75
7	CW614N	15,5	3,2	3,2
8	CW614N	15,5	3,2	3,2
9	CW614N	15,0	3,2	3,2
10	S235JRC+C	15,5	2,8	2,8
11	S235JRC+C	15,5	2,7	2,8
12	S235JRC+C	15,5	2,9	2,8

Tahlil

Asosan, sharsimon izlarning o’rtacha qiymati o’lchangan diametrlardan tashkil topadi. So’ngra o’rtacha o’lchamlardan “Asosiy qoidalar” bo’limida taqdim qilingan formulaga muvofiq qattiqlik o’lchamini hisoblab chiqish mumkin.

Tajribada foydalanilgan sinov sharchasi quyidagi diametrga ega:

D=10mm. Har bir qattiqlik yuzasidan sinov uchun sinov yuklamasi: F=9.8 kN.

Hisob-kitob bosqichlari misol sifatida alyuminiy namuna uchun ko’rsatilgan (10-sonli namuna).

Brinell bo’yicha qattiqlik qiymatini hisoblab chiqishimiz mumkin

( 5 )

NVS tasnifi shuni anglatadiki, sinov sharchasi sifatida toblangan po’lat sharchadan foydalangan

4-jadval

	Material	Vaqt,s	SHarcha izining diametri, mm			NVS-Brinel qattiqligi
1	EN AW-6082	32,5	4,2	4,3	4,25	67	65
2	EN AW-6082	31,5	4,3	4,3	4,3	66
3	EN AW-6082	30,5	4,3	4,3	4,3	66
4	CW004A	30,5	3,7	3,75	3,75	87	55
5	CW004A	31,0	3,7	3,75	3,75	87
6	CW004A	30,0	3,7	3,75	3,75	87
7	CW614N	15,5	3,2	3,2	3,2	121	90
8	CW614N	15,0	3,2	3,2	3,2	121
9	CW614N	15,0	3,2	3,2	3,2	121
10	S235JRC+C	15,5	2,8	2,8	2,8	159	108...140
11	S235JRC+C	15,5	2,7	2,8	2,75	165
12	S235JRC+C	15,5	2,9	2,8	2,85	154

4-jadval: Turli xil namunalar uchun Brinell bo’yicha qattiqlik misoli

Adabiyotda berilgan qiymatlar taalluqli material uchun qattiqlikning kafolatlangan qiymatlari hisoblanadi. Amalda material yanada yuqori qattiqlik qiymatlariga erishish moyilligini namoyon qiladi. Bu sinovlar natijalari bilan tasdiqlanadi

15 – LABORATORIYA ISHI

Mavzu: Qirqilishga sinash

Ishdan maqsad: 1. Metallning qirqilishdagi mustahkamlik chegarasini aniqlash.

2. Metallning qirqilishdagi va cho‘zilishdagi mustahkamlik chegaralarini solishtirish.

Nazariyadan asosiy ma’lumotlar. Qirqilishdagi yemirilish cho‘zilishdagi yemirilishdan farq qiladi. Po‘lat namunani cho‘zilishga sinalganda «bo‘yincha» hosil bo‘lib keyin uziladi. Qirqilishda esa namuna kesimi o‘zgarmay tekisligicha qoladi.

SHuning uchun qirqilish faqat urinma kuchlanish hisobiga bajarilib, bu kuchlanishlar qirqilish yuzasi bo‘yicha tekis tarqalgan deb hisoblanadi.

Bu urinma kuchlanish shartli ravishda quyidagicha aniqlanadi:

, (1)

F_max - qirqilish vaqtiga to‘g‘ri keluvchi kuch,

A_q - qirqilish yuz berayotgan ko‘ndalang kesim yuzasi bo‘lib, u quyidagicha aniqlanadi

A_q = (2)

Bu yerda d-namuna diametri, 2- namunaning ikkita joyida qirqilish yuzasi hosil bo‘layotganligi sababli kiritilgan koeffitsient (2.12-rasm).

1-rasm.

Po‘lat namunaning qirqilishiga sinash.

a) namuna tajribagacha, b) yemirilish xarakteri, v) namunaning yuklash sxemasi.
Urinma kuchlanish - ning shartli ravishda aniqlanishiga sabab qirqilish deformatsiyasi bilan birga egilish va ezilish deformatsiyalari ham ro‘y berishidir. Lekin egilish va ezilish deformatsiyalar natijasida hosil bo‘ladigan urinma kuchlanishlar nisbatan juda kichik bo‘lganligi sababli ular e’tiborga olinmaydi.

Qirqilish deformatsiyasida hosil bo‘ladigan eng katta urinma kuchlanish - (mustahkamlik chegarasi) hamma vaqt cho‘zilish deformatsiyasida hosil bo‘luvchi eng katta kuchlanish - dan kichik bo‘ladi:

= (0,6...0,8) . (3)

Namuna, o‘lchov asboblari va sinov mashinasi. Tajriba WP-300 yoki R-20 universal sinov mashinasida o‘tkaziladi.

Sinov uchun po‘latdan silindrik shaklda namuna tayyorlanadi (1-rasm).

Sinovdan oldin namuna diametri (d) shtangentsirkul yordamida o‘lchab olinadi.

Namuna maxsus moslamaga qo‘yiladi (1.v-rasm) va sinov mashinasiga o‘rnatilib, asta-sekin statik ravishda yuklanadi. Namunaning qirqilishi ikkita yuzada sodir bo‘ladi.

Namuna qirqilgandan so‘ng qirqilish yuzalarida ezilish va egilish deformatsiyalari izini ko‘rish mumkin. Qirqilgan namuna 1.b-rasmda ko‘rsatilgan.

Qirquvchi yukning miqdori F_max P-20 mashinasidagi yuk o‘lchovchi asbobning shkalasidan aniqlab olinadi.

Mustahkamlik chegarasi (1) formuladan aniqlanadi.

Qirqilishdagi mustahkamlik chegarasi va cho‘zilishdagi mustahkamlik chegarasi kattaliklari solishtiriladi.

Ish natijalari asosida hisobot tuziladi. Bunda 1-ilovadan foydalaniladi.

Siljish yuzasidan sinov materialning siljitish uchun bosim (yuklama)ga chidamliligini aniqlaydi. Namunada siljish kuchlanishi namunaga ta’sir ko’rsatuvchi tashqi ko’ndalang kuchlanishlar bilan yuzaga keltiriladi. Ushbu bosim (yuklama) turi parchin mix yoki shtiftga muvofiq keladi. Shu tufayli siljish yuzasidan sinov amaliyotda juda muhim hisoblanadi. Qarama-qarshi tomondagi rasmda F ko’ndalang kuchning namunaga qanday ta’sir ko’rsatishi tasvirlangan. Agar bunga erishishning imkoni bo’lmasa, u qirqiladi va material zarralari bir- birining orasidan sirg’alib o’tadi. Siljish yuzasidan sinovlarda aniqlanadigan siljish bo’yicha mustahkamlik boltlar, parchin mixlar va shtiftlar tuzilishida, shuningdek qaychilar va presslar uchun kerakli kuchni hisoblab chiqishda muhim ahamiyatga ega.

Ta’lim maqsadlari:

Siljish yuzasidan sinovning amaliy asoslarini tushunish.

Bir tekislikdagi siljish va ikki tekislikdagi siljish sinovlari o’rtasidagi farqni aniqlash.

1. Siljish yuzasidan sinovlardagi kabi ko’ndalang bosim (yuklama)ga duch keladigan, hech bo’lmaganda, bitta biriktiruvchi element nomlanishini ko’rsating. Parchin mix, shtift

2. Bir tekislikdagi siljish va ikki tekislikdagi siljish jarayonlari mavjud. Rasmlar yoniga unda qaysi

jarayon tasvirlanganligini yozib qo’ying.

2-rasm: Siljish yuzasidan sinov.

WP 300.10 – Ko’ndalang siljish bo’yicha tajribalar uchun uskuna

3 -rasm: Ko’ndalang siljish bo’yicha qurilma.

Ko’ndalang siljish bo’yicha uskuna, aslida, uch qismdan iborat: − Namunani (3) tutib turish uchun ikkita toblangan harakatlanadigan sandonli (2) korpus (1) − Toblangan ko’ndalang tilchali (5) cho’zish (taranglash) chiqiqi (4) − cho’zish (taranglash) chiqiqi va sharnir shtiftini (7) biriktirish uchun podshipnik (6) Toblangan ko’ndalang tilcha (5) ikkita harakatlanadigan sandon (2) o’rtasida ortiqcha harakatlarsiz ilintiriladi.

4-rasm: Tajriba o’rnatmasi.

Ko’ndalang siljish bo’yicha uskuna materiallar sinovi uchun universal qurilmaning siqilish (kompression) zonasida yuqori to’sin va kreyskopf o’rtasida o’rnatilgan. Chapdagi rasmda o’rnatilgan ko’ndalang siljish bo’yicha uskuna ko’rsatilgan, old tomondan tasvirlangan.

16 – LABORATORIYA ISHI

Mavzu: Tajriba yordamida kritik kuch qiymatlarini aniqlash va Eyler formulasini tekshirish.

Ishdan maqsad: 1. Tajriba yordamida kritik kuch qiymatlarini aniqlash va Eyler formulasini tekshirish.

2. 
   Markaziy siqilgan uchlari turli xolatlarda biriktirilgan sterjenlarni ustuvorlik nazariyasini tajribada tekshirish.
   

Sinov qurilmasining joylashish tartibi

1-rasm. Qurilmani umumiy ko’rinishi

Sinov uskunasi asosan asos, boshlovchi ustunlar va ko’ndalang to’sindan iborat.

Asos sterjenli namuna uchun ostki montaj, sinov kuchini o’lchovchi kuchni o’lchash qurilmasi va turli xil saqlash sharoitlarini aniqlaydigan par xil bosim bo’laklarini tutib turuvchi ma’kamlash rozetkasidan iborat.

Ko’ndalang ustunning balandligini boshlovchi ustunlar bo’ylab o’zgartirish mumkin va joyida siqilishi mumkin. Bu sterjenli namunalarni turli xil bukilsh uzunliklari tekshirish imkonini beradi.

Ko’ndalang ustun sinov kuchini chiqarish uchun mo’ljallangan yuk gaykasidan iborat. Yuk gaykasidan foydalanib sinov kuchini turtish bo’laklari orqali sterjenli namunaga qo’llash mumkin. Yuk gaykasi va turtish bo’laklari o’rtasidagi o’q montaji sterjneli namunalarni qayrilish bosimining ta’siridan saqlaydi.

Turli saqlash sharoitlari uchun ikki xil turtish bo’laklari mavjud.

Uskuna ham vertikal, ham gorizontal polatda ishlatilishi mumkin. Uskunani gorizontal polatda ishlatish uchun boshlovchi ustunlarning biriga asos oyoqlari o’rnatiladi. Kuch indikatori kuzatishga oson bo’lishi uchun 90˚burchak ostida o’zgartirilishi mumkin.
Bukilsh nazariyasining kelib chiqishi
Taranglik kuchlariga bog’lik bo’lgan sterjenlardagi maksimum yuk yolg’iz materialning taranglik kuchi bilan chegaralansa, bosimga bog’liq sterjenlar mos siquvchi kuchga erishishdan ancha avval ishlamay qolishi mumkin. Ular to’satdan qayriladi, yonlamasiga o’zgaradi va egiladi, xattoki yuk markazda bo’lsa ham. Bukilsh xavfi qisqa va baquvvat sterjenlarga qaraganda ingichka, uzun va birmuncha yu’qa sterjenlarda ko’proq bo’ladi. To’satdan bukilsh noturg’unlikka xos va shuning uchun ham bosim ostida bukilish turg’un polat sanaladi.

Birinchidan, turg’unlik atamasi aniqroq tushuntirilishi kerak. Mexanikada tizimning polati kichik nojo’ya ta’sirlardan so’ng oldingi asl tenglik polatiga qaytsagina u turg’un hisoblanadi. Noturg’un tizimlarda esa aksincha, bir daqiqalik nojo’ya ta’sirning o’zi tizimni bir maromda asl tenglik polatidan chiqarishga yetadi. Turg’unlikning yana bir polati betaraf deb tasniflangan. Bu yerda, tizim tenglik polatining xar qanchasida ham bir xil turaveradi. Mazkur tenglik polatlari quyidagi rasmda tasvirlangan.

2-rasm: Turg’unlik polatining to’p misolida tasvirlanishi

Bukilish nazariyasining amaliyotda tatbiq etilishi

Agar sterjen bo’ylama kuchlarga bog’liq bo’lsa, u ikki vaziyatda ishlamaydi. Agar yetarli siquvchi taranglik oshib ketsa, sterjen shaklini yo’qotib yu’qalashishi mumkin. Boshqa tarafdan u bir tarafga surilishi va siquvchi taranglik yetarli bo’lguncha bukilishi mumkin. Bu effekt bukilish deb ataladi. Stejenning shakli u ishlamay qoladigan ikkita vaziyatni aniqlovchi omil hisoblanadi. Yu’qa nozik sterjenning bukilish e’timolligi qalin baquvvatlanikiga qaraganda yuqori bo’ladi.

3-rasm. Baquvvat va nozik sterjen siquvchi kuch ta’sirida

Eyler formulasi

B
ukilish to’satdan sodir va ogo’lantirishsiz bo’ladi qachonki ma`lum bir cheklov yukiga erishilsa. SHuning uchun ham u sterjen ishdan chiqishining o’ta xavfli turi bo’lganligi uchun barcha vaziyatda bunday uzoqroq bo’lish kerak. Sterjen bukilishi boshlashi bilanoq, u butkul yakson bo’lguncha shaklini yo’qotadi. Bu odatiy beqaror xususiyat. Bukilish turg’un polat. Bukilish yuz beradigan F_crit kritik cheklov yuki ham sterjenning uzunligi va diamteriga ta’sir etuvchi ingichikaligiga ham ishlatilgan materialga bog’liq bo’ladi. Ingichkalikni aniqlash uchun bu yerga ingichkalik nisbati λ ni kiritamiz.

Bu polatda l_k sterjenga xos uzunllik hisoblanadi. U ham sterjenning ‘aqiqiy uzunligini va montaj sharoitlarini e’tborga oladi. Misol uchun, ikkala chetki qismlarni qisish qattiqlashishga sabab bo’ladi. Ingichkalik uchun xal qiluvchi egilish uzunligi sterjenning haqiqiy uzunligidan qisqaroq bo’ladi. Shu bilan birga, differnetatsiya montajning to’rt xil turi o’rtasida bo’ladi, xar birida turli xil bukilish uzunligi bo’ladi.
Ingichkalik nisbatidagi diamterning ta’siri inersiya radiusi i orqali ifodalanadi. U inersiya l_y ning minimum geometrik momenti va ko’ndalang-kesimli A xudud orqali xisoblanadi.

Materialning ta’siri EA sterjenning bo’ylama qattiqligi orqali e’tiborga olinadi. Bu yerda E tegishli materialning elastiklik moduli va A ko’ndalang-kesimli ‘udud.

Kritik yukka turli xil omillarning ta’siri “Eyler formulasida” umumlashtiriladi:
yoki boshqacha shaklda ifodalanadi:

.

4-rasm. Bukilishning Eyler holati

Bukilish kuchi va defromatsiyani ba’olash

Sinovni olib borishdan avval taxmin qilingan bukilish kuchini xisoblab chiqish to’g’ri. Bu ayniqsa xususiyati noma`lum boshqa materiallardan tayyorlangan sterjenli namunalarga nisabtan to’g’ri deb hisoblanadi.

Bukilish kuchini quyidagi formulaga qarab aniqlash mumkin (Evler formulasi).






Po’lat uchun elastiklik modeli E 210000 N/mm². Inersion geometrik moment ly kvadrat kesmali qism uchun quyidagicha xisoblanadi:
S
terjenning uzunligi l = 500 1-Evler polati uchun bukilish uzunligi l k sifatida olinadi. Bu nazariy bukilish kuchida quyidagicha natijani beradi:

Bukilish sinovi davomida elastilik limiti oshib ketmasligi uchun Ehtiyot bo’lish kerak, aks polda sterjen doimo bukilib yaroqsiz polga kelib qoladi. Maksimum yaroqli yo’nalish o’zgarishiga qachonki egilish kuchi va siquvchi kuchning birikmasi elastiklik limitidagi σ_’ materialning yaroqli kuchidan oshib ketganda erishiladi. σ_’ = 300 N/mm² po’lat namuna uchun mos keluvchi yo’nalishning o’zgarishini quyidagich hisoblash mumkin:

A = 20, 4 = 8 mm², F_k = 883 N va Z_max bo’lsa, sterjenning o’rtasidagi yo’nalishning o’zgarishi uchun natijalar quyidagicha bo’ladi:

3-xavfsizlik omili bilan 17,44 mm/3 = 5,81 mm = 6 mm dan oshib ketmasligi kerak yo’nalish o’zgarishi test davomida indikatorda kuzatib borilishi kerak.

Sinvoni baholash

I
sh varag’iga yozilgan mu’im ma`lumotlarni ushbu sa’ifaning pastki qismidagi grafikka kirgazish orqali namoyish qiling.

O’zgarmas kuchni aniq bilib olish mumkin. Bu yerda, kuchda o’sish bo’lmasligini oshuvchi o’zgarish bilan aniqlash mumkin. Kritik yuk ushbu maksimum kuchga teng va S2 sterjenli namuna uchun F_k = 870 N.

883 N ning nazariy qiymati bilan qiyoslash o’lchov aniqligi (faqatgina 1,5% yanglishish) bilan yaxshigina bog’lanish borligini ko’rsatadi.
Ish varag’i

17 – LABORATORIYA ISHI

Mavzu: Vintsimon prujina deformatsiyasini aniqlash

Ishdan maqsad: 1. Vintsimon prujinalar deformatsiyasini aniqlashdagi nazariy formulani tajribada tekshirish.

2. Prujina materialining siljish modulini

aniqlash.
Nazariyadan asosiy ma’lumotlar: Prujinalar mashina va mexanizmlarning ko‘p qismlarida (mufta, klapan, avtomobil va traktor osqichlarida) qo‘llaniladi. Ularni amortizatorlar va energiyaning akkumulyatorlari sifatida ishlatiladi. Prujinalarni loyihalashda ularni siquvchi kuch ta’siridan hosil bo‘ladigan deformatsiya (cho‘kish) ni aniqlashni bilish kerak.

Vintsimon prujinalarning deformatsiyasini nazariy yo‘l bilan aniqlash formulasi quyidagichadir:

(1)

bu yerda l - prujina cho‘kishi, sm.

R – prujina o‘ramining radiusi;

D – prujina o‘ramining diametri;

r,d – prujina yasalgan simni ko‘ndalang kesim radiusi va diametri;

G – siljishdagi elastiklik moduli;

F – tashqi kuch.

(4.1) formula buralish nazariyasi asosida keltirib chiqarilgan. Bunda prujina sterjeni kesimidagi ichki kuchlardan faqat burovchi moment e’tiborga olingan xolos. Bo‘ylama va ko‘ndalang kuchlar, hamda eguvchi moment ta’sirlari e’tiborga olinmagan. Bundan tashqari o‘ramlarning qiyaligi ham e’tiborga olinmagan.

Vintsimon prujinalar deformatsiyasini tajribada aniqlash yordamida yuqoridagi cheklanishlar orqali aniqlangan (4.1) formulani qanchalik aniqligiga baho beriladi.Siljishdagi elastiklik modulini (4.1) formuladan foydalanib aniqlash mumkin.
Namuna, o‘lchov asboblari va sinov mashinasi.

Tajriba WP-300 yoki MiP-100-2 markali qurilmada o‘tkaziladi. (1 rasm,b). Bu qurilma press, ta’sir etuvchi kuchni ko‘rsatuvchi mexanizm va prujina deformatsiyasini o‘lchovchi maxsus moslamadan iboratdir.

Prujina qurilmaning maxsus tagligi 4 ga qo‘yilib, yuqori traversani harakati bilan yuklanadi. Taglik kuch o‘lchovchi mexanizmga biriktirilgandir. Kuch o‘lchovchi mexanizmning shkalasini bir bo‘lagi 0,2 kg ga tengdir.

Odatda prujina qisqarishini tajribada aniqlash uchun ikki marta olingan sanoqlarning o‘rtacha arifmetik qiymati olinadi.

Prujina o‘lchamlari shtangensirkul yordamida o‘lchanadi.
Ishni bajarish tartibi.

1. Prujinaning quyidagi kattaliklari aniqlab olinadi:

• 
  Siljish moduli G, kg/sm²;
  
• 
  Prujina o‘ramining tashqi diametri D, sm;
  
• 
  Prujina yasalgan sim diametri d sm;
  
• 
  O‘ramlar soni n, (bu yerda prujina o‘ramlar sonini hisoblashda tayanchlarga tegib turuvchi o‘ramlar e’tiborga olinmaydi).
  

2. (4.1) formula yordamida prujina qisqarishini nazariy qiymati topiladi.

3. Avval prujina 2 kg yuk bilan yuklanib, uni shartli ravishda sanoq boshlanishi deb qabul qilinadi (ya’ni 0 deb). So‘ngra bosqichli yuklar qo‘yiladi va har qaysi bosqichda deformatsiya o‘lchab olinadi.

1-rasm.

a) silindrik prujina b) MiP-100-2 qurilmasi
4. Prujinadan yukni qaytarib olishda ham xuddi yuqoridagi kabi bosqichma-bosqich sanoq olinadi. Agar deformatsiya elastiklik davrida o‘tgan bo‘lsa, yuklanish bilan yukni olishdagi sanoqlar bir xil bo‘ladi.

5. (4.1) formulaga asosan siljish modulini quyidagicha aniqlanadi:

(2)

va tajriba boshida qabul qilingan qiymatiga solishtiriladi.

(3)

(4)

Ushbu ish buyicha hisobot tuzishda 1 - jadval to‘ldiriladi va hisoblar bajariladi.

1-jadval

Tartib raqami	Yuk F,(n)	Yukning orttirmasi G‘,(n)	Prujinaning cho‘kishi max,(mm)	Prujina cho‘kishining orttirmasi
1. 2. 3. 4.
Prujina cho‘kishining o‘rtacha arifmetik orttirmasi					o‘rt,=

Prujina cho‘kishini nazariy yo‘l bilan quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

Tajriba va nazariy yo‘l bilan aniqlangan cho‘kishlarni taqqoslash

 =

Vintsimon prujinaning siljish modulini aniqlash

WP 300.06 Tsilindrsimon prujinalar sinovi, 2 ta to’plam

2 -rasm: Tsilindrsimon prujinalar sinovi uchun uskuna.

Tsilindrsimon prujinalar sinovi uchun uskuna, aslida, uch qismdan iborat: − Siqilish (kompression) qism (1) − Tsilindrsimon prujina (2) − Prujina uchun tayanch (3)

3 -rasm: Tajriba o’rnatmasi.

Tsilindrsimon prujinalar sinovi uchun uskuna materiallar sinovi uchun universal qurilmaning siqilish (kompression) zonasida pastki to’sin va kreyskopf o’rtasida o’rnatilgan. Chapdagi rasmda o’rnatilgan silindrsimon prujinalar sinovi uchun uskuna ko’rsatilgan, old tomondan tasvirlangan.

18 – LABORATORIYA ISHI

Mavzu: Bir ravoqli statik noaniq to‘sinning tayanch momentini aniqlash

Ishdan maqsad: 1. Tajriba yo‘li bilan bir ravoqli statik aniqmas to‘sinning tanyach

momentini aniqlash.

2. Tajribada topilgan moment qiymatini nazariy qiymat bilan o‘zaro solishtirish
Nazariyadan asosiy ma’lumotlar.
Ko‘pchilik hollarda konstruksiyani ishlash sharoitiga qarab tanyachlar sonini ko‘paytirishga to‘g‘ri keladi. Bu holda statik noaniq konstruksiya hosil bo‘ladi. Masalan bir tomoni qistirib mahkamlangan to‘sinning (1a-rasm) deformatsiyasini kamaytirish uchun uning erkin uchiga sharnirli qo‘zg‘aluvchi tayanch qo‘yamiz (1b-rasm). Natijada mustahkamligi ortgan va bir marta statik noaniq bo‘lgan to‘sin hosil bo‘ladi.

Bunday to‘sinlarni echish usullaridan biri - kuch usulidir. Bir marta statik aniqmas to‘sin uchun kuch usulining kanonik tenglamasi quyidagicha bo‘ladi:

₁₁ X₁ + _1F = 0 (1)

bu yerda ₁₁ va _1F – kanonik tenglamaning koeffitsienti va ozod hadlari bo‘lib, ular birlik va tashqi kuchlardan ko‘chishlarni ifodalaydi; X₁ – ortiqcha noma’lum, ya’ni qistirib mahkamlangan tayanch momenti.

1-rasm.Hisoblash uchun shakllar

₁₁ va _1F ko‘chishlarni aniqlash uchun, asosiy sistema tanlab (4.13 b-rasm), birlik va tashqi kuchlardan eguvchi moment epyuralarini (4.13 v,g-rasm) quramiz. So‘ngra quyidagi formulalardan ₁₁ va _1F lar topiladi.

(2)

bu yerda , - birlik va tashqi yuklardan eguvchi moment epyuralarining yuzalari; -tashqi kuch epyurasi og‘irlik markaziga to‘g‘ri keluvchi birlik kuch epyurasidagi eguvchi moment qiymati (ordinata). EJ – egilishdagi bikrlik.

U holda (4.35) ga asosan, epyuralarni o‘zaro ko‘paytirib ₁₁ va _1F ko‘chishlarni topamiz

2-rasm. Nazariy hisob chizmalari

S
o‘ngra (1) dan ortiqcha noma’lumni topamiz.

(3)

Namuna, o‘lchov asboblari va tajriba uchun qurilma. Tajriba WP-950 yoki CM-11 qurilmasida o‘tkaziladi. Qurilmada ko‘ndalang kesim o‘lchamlari v=40 mm, h=3 mm va uzunligi =800 mm bo‘lgan po‘lat to‘sin qo‘zg‘aluvchan va qo‘zg‘almas tayanchlarga o‘rnatilgan.

Qo‘zg‘aluvchan tayanchni asos bo‘ylab surib, ravoqning uzunligini o‘zgartirish mumkin.

Tosh qo‘yiladigan ikkita pallachani to‘sin uzunligi bo‘ylab surib, yukni istalgan kesimga qo‘yish mu Qo‘zg‘almas sharnirli tayanchning o‘qida richag (muvozanatlovchi yuk) o‘rnatilgan.

Bu richagdagi yukni surish bilan tayanchda moment hosil qilish mumkin. Sterjenga o‘rnatilgan indikator yordamida tayanch kesimning og‘ish burchagini o‘lchash mumkin.

Ishni o‘tkazish tartibi

1. 
   Tanlangan yuklanish sxemasi (2-rasm) asosida nazariy hisob bajariladi.
   

3-rasm. Hisoblash uchun variantlar

2. 
   Qo‘zg‘almas tayanch ichida joylashgan richagga indikator o‘rnatiladi va uning strelkasi 0 ga keltiriladi.
   
3. 
   To‘sin 3 – rasm bo‘yicha tanlangan sxema asosida yuklanadi. Bu holda tayanch kesimi og‘adi va indikator ko‘rsatishi o‘zgaradi.
   
4. 
   Tayanchdagi hosil bo‘lgan kesim burchagini nolga keltirish uchun yukni richagda harakatlantiriladi va indikator ko‘rsatkichi 0 ga keltiriladi. Shu holatda yukning boshlang‘ich va keyingi holatlariga mos masofalar richagdagi shkaladan aniqlab olinadi.
   
5. 
   To‘sindan yuklar olinadi.
   
6. 
   Richag yordamida hosil qilingan tayanch momenti qiymatini quyidagidan aniqlanadi:
   

Mⁿ_A = Q₁(S₂ - S₁) + Q₂ S₃. (4)

Bu yerda Q₁ = 1 kg – richagdagi yuk og‘irligi.

Q₂= Q₃+ Q₄; Q₃=0,15 kg – yuk quyiladigan pallacha og‘irligi:

S₁ – richagni boshlang‘ich holatidagi yukdan tayanchgacha masofa;

S – richag uchidagi yuk pallachasidan tayanchgacha bo‘lgan masofa;

7. 
   Nazariy hisob bilan tajriba natijalari orasidagi farqni quyidagi formuladan topiladi.
   

(5)

Tajriba natijalari bo‘yicha hisobot tuziladi

ADABIYOTLAR.

1. Ferdinand P.Beer., E. Russell Johnston, Jr., John T. DeWolf., David F.Mazurek. Mechanics of materials – USA 2015. – 897 p.

2. Ambedkar A.G. Mechanism and Mashine Theory. India. 2009.

3. Richard G. Budynas., J. Keith Nisbett. Shigley’s mechanical engineering design. Published by McGraw-Hill Education, 2 Penn Plaza, New York, 2015.

4. Набиев А. Материаллар қаршилиги. Дарслик. –Т.: Янги аср авлоди, 2008. -379 б.

5. Nabiev A., Xasanov S. Materiallar qarshiligi. Oliy o’quv yurtlari uchun o’quv qo’llanma. -T.: Fan, 2005. -380 b.

6. Xasanov.S.M Materiallar qarshiligidan masalalar yechish. O’quv qo`llanma. -T.: “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2014.-323 b.

7.Abduraxmonov SH.T. Hamzaev I.H. Materiallarning mexanik sinoviga doir laboratoriya ishlari. Opquv qopllanma FarPI 2016 yil. 141 b

MUNDARIJA

SO’Z BOSHI 5

QABUL QILINGAN BELGILAR 6

1–LABORATORIYA ISHI 7

Mavzu: Turli namunalarni cho’zilishga sinash 7

2-LABORATORIYA ISHI 17

Mavzu: Ikki tayanchdagi balka uchun ko’ndalang kuch va eguvchi moment epyuralari. 17

_{3-LABORATORIYA ISHI} 18

_{Mavzu: To’g’ri balkalarning deformatsiyalanishi.} 18

4-LABORATORIYA ISHI 22

Mavzu: To’g’ri balkalarni deformatsiyalanishi. 22

5-LABORATORIYA ISHI 25

Mavzu: To’g’ri balkalarni deformatsiyalanishi. 25

6–LABORATORIYA ISHI 26

Mavzu: Buralishga sinash 26

7-LABORATORIYA ISHI 36

Mavzu: Yupqa devorli tsilindrda kuchlnish va deformatsiyalar taxlili 36

8-LABORATORIYA ISHI 44

Mavzu: Eylerning ustuvorlik nazarisini tekshirish uchun ko’rgazmali uskuna 44

9-LABORATORIYA ISHI 47

Mavzu: Moddalarning yoyiluvchanligini tekshiruvchi uskuna 47

10-LABORATORIYA ISHI 54

Mavzu: Turli materiallar namunalarini siqilishga sinash 54

11–LABORATORIYA ISHI 58

Mavzu: Egri o’qli sterjenning deformatsiyalanishi 58

12-LABORATORIYA ISHI 63

Mavzu: Po‘lat uchun ko‘ndalang va bo’ylama deformatsiya koeffitsientini aniqlash 63

13-LABORATORIYA ISHI 65

Mavzu: Kuchlanganlik holatini tekshirish 65

14-LABORATORIYA ISHI 76

Mavzu: Materiallar qattiqligini aniqlash 76

15 – LABORATORIYA ISHI 84

Mavzu: Qirqilishga sinash 84

16 – LABORATORIYA ISHI 88

Mavzu: Tajriba yordamida kritik kuch qiymatlarini aniqlash va Eyler formulasini tekshirish. 88

17 – LABORATORIYA ISHI 92

Mavzu: Vintsimon prujina deformatsiyasini aniqlash 92

18 – LABORATORIYA ISHI 94

Mavzu: Bir ravoqli statik noaniq to‘sinning tayanch momentini aniqlash 94

ADABIYOTLAR. 98