Tabiiy fanlarning zamonaviy kon sepsiyasi

6-rasm. Gravitatsion o ‘zaro ta’sirlashuv
Zamonaviy fizikaning hozirgi kundagi 
bosh vazifasi
- maydon 
va fizikaviy o‘zaro munosabatlarning umumiy nazariyasini yara- 
tishdan iboratdir. Endilikda Inson tabiatni ichidan turib, ya'ni o ‘zini 
ham shu fizikaviy obyektning bir bo‘lagi sifatida qabul qilgan holda 
o ‘rganishga kirishdi.
Nazorat savollari
1. Fizika va reduksionizm prinsipi haqida m a'lum otlar bering.
2. Nisbiylik nazariyasi haqida tushuncha bering.
3. Kvant mexanikasi nimalarni o ‘rganadi?
4. N.Borning “bir-birini to ‘ldirish prinsipi”ning mazmun-mohi- 
yati haqida nimalar bilasiz?
5. E.Rezerfordning planetar modeli haqida tushincha bering.
57

---

V bob. KIBERNETIKA VA SINERGETIKA
5.1. Kibernetika
Samodagi universal fizikaviy qonuniyatlam i o ‘rganuvchi nis­
biylik nazariyasi va mikrodunyoning qonunlarini ochuvchi kvant 
mexanikasi tushunish uchun qiyin mavzular hisoblanadi, albatta. 
Lekin, shunga qaram ay hozirgi zamon tabiiy bilimlari nuqtayi 
nazaridan ular oddiy tizim lar bilan ish k o ‘radilar. Chunki, ularning 
tarkibiga oz sonli o ‘zgaruvchilar kiradi va shuning uchun ularni 
m atem atikaviy tahlildan o ‘tkazish va universal qonunlar bilan ifo- 
dalash mum kin.
Lekin, oddiy tizimlardan farqli - murakkab tizimlar ham mav­
jud. Ular juda ko‘p o ‘zgaruvchilarga va munosabatlarga ega. Tizim 
qanchalar murakkab boMsa unda 
emerdjentlik xususiyatlari
ham 
shunchalik k o'p bo‘ladi: tizim faqat bir yaxlit, butun bo‘lganidagina 
hosil bo‘luvchi, uning qismlarida mavjud bo‘lmaydigan xususiyatlar 
nazarda tutilmoqda.
Shunday murakkab tizim lami, masalan 
metereologiya -
klimatik 
jarayonlar haqidagi fan o'rganadi. Aynan, murakkab tizim bo‘lgani 
uchun ham ob-havoning hosil bo'lish jarayonlari aytaylik, gravitat- 
sion jarayonlarga nisbatan anchagina noaniq jarayonlardir. Bu bi- 
rinchi qarashda paradoks b o ‘lib tuyuladi. Haqiqatdan ham, Yer yoki 
boshqa osmon jism ining million yildan keyin qayerda boMishini aniq 
ko'rsatish mumkin, lekin ob-havoning ertaga qanday bo'lishini doim 
ham aytib bera olmaymiz. Chunki, bu jarayonlar ancha murakkab 
tizim hisoblanadi, uni k o 'p sondagi o'zgaruvchilar va munosabatlar 
tizimi deb qarash lozim.
Tizimlarning oddiy va murakkabga ajralishi tabiiy bilimlar doira- 
sida fundamental hisoblanadi. Ularning orasidagi