Tabiiy fanlarning zamonaviy kon sepsiyasi

mini qora tuynuklargu
qiyos qiladi. Ular yemirilganda 
odatdagi materiya va nurlanishga aylanishadi.
I.Prigojin modelida zarrachalarning tug‘ilish tezligiga proporsi- 
onal bo‘luvchi entropiyaning paydo bo'lishi ko‘rsatilgan. Fazo- 
vaqtning almashinuvi entropiya hosil qiladi. Avvalo fazo-vaqt paydo 
bo‘lib, keyin u zarrachalami yaratadi. Shunday qilib, vakuumdan 
moddaning hosil bo‘lishi ketma-ketligi quyidagicha:
Spontan fluktuatsiya 
bifurkatsiya nuqtasi 
mini qora tirqish- 
lar 
fazo-vaqt —* zarrachalar.
Nazorat savollari
1. Ikki yoqlama aloqali tizimlar to ‘g ‘risida tushincha bering.
2. Kibernetika haqida m a'lum otlar bering.
3. Informatika nimani o'rganadi?
4. Kibernetika va uning boshqa sohalar bilan aloqasi.
5. Modellashtirish haqida nimalarni bilasiz?
6. Kimyoda-tebranma reaksiyalar haqida tushincha bering.
7. Muvozanatsiz tizimlarning muvozanatlilardan farqi ni- 
madan iborat?
8. Sinergetika nimalarni o ‘rganadi?
66

---

VI bob. ZAMONAVIY BIOLOGIYA
6.1. Hayotning paydo bo‘Iishi konsepsiyasi
Hozirgi zamon tabiatshunoslik fani oldida turgan eng murakkab 
va ayni paytda eng qiziqarli masala - bu hayotning vujudga kelish 
masalasidir. X o‘sh, tiriklik nima va tirikmas tizimdan qanday farq 
qiladi? Ashyoviy, strukturaviy va funksionallik nuqtayi nazaridan bir 
necha fundamental farqlar bor:
• Ashyoviy unsurlar sifatida solishtirilsa, tirik tabiat tarkibiga 
albatta yuqori darajada tartiblangan makromolekulali organik birik- 
malar, ya’ni biopolimerlar deb ataluvchi oqsil va nuklein kislota 
(DNK va RNK)lar kiradi.
• Strukturaviylik bo’yicha taqqoslansa, tirikmaslardan hu- 
jayraviy tuzilishi bilan farq qiladi.
• Funksionallik bo'yicha taqqoslansa, tirik tanalarda o ‘z- 
o ‘zidan ko'payish qobiliyati mavjudligi m a’lum b o iad i. Barqarorlik 
va ko'payish tirikmas tabiatga ham xos. Lekin tirik tanalarda o ‘z- 
o ‘zini ko‘paytirish jarayoni bor. Ya’ni ularni nimadir ko‘paytirmaydi, 
balki ularning o ‘zlari bu vazifani erkin bajaradilar. Bu mutlaqo yangi 
prinsipial holat hisoblanadi.
Shuningdek, tirik tizimlarda modda almashinuvi, o ‘sish va rivoj- 
lanish xususiyati, o ‘zining tarkibini, bajaradigan funksiyalarini faol 
boshqarish va takomillashtirish qobiliyati, harakat qilish imkoniyati, 
ta ’sirlanish muhitga moslashish xususiyatlari mavjud bo’ladi.
Biroq, tirik va tirikmasni ilmiy jihatdan aniq chegara bilan ajratish 
mushkul ish hisoblanadi. Masalan, boshqa organizmning hujayradan 
tashqarida mavjud boMgan viruslari hech qanday tiriklik xususiyatiga 
ega emas. Ularda meros sifatida o ‘tuvchi apparat bor, lekin modda 
almashinuvini amalga oshiruvchi - fermentlar mavjud emas. Shu sa- 
babli ular boshqa organizmdagi fermentlar tizimidan parazitlarcha 
foydalanib o ’sishlari va ko‘payishlari mumkin. Shularni e ’tiborga ol- 
gan holda viruslami tirik yoki tirikmas deyish muammoli ko‘rinadi. 
Ularni oraliq tizim deb olish mumkin.
67

---

Hayotning paydo bo'lishi masalasini oydinlashtirish bo‘yicha