Tabiiy fanlari fakulteti

Aluminiyning olinishi va xossalari. Aluminiy tashqi ko'rinishidan kumushga o'xshash yengil metali. Uni birinchi marta sanoat miqyosida olish usulini 1885-yilda fransuz olimi Sent-Kler Devil kashf qilgan. Aluminiy olishda, asosan, kriolitni elektroliz qilib, alu­miniy oksid olinadi. Sof holdagi aluminiy metali olishda asosiy xomashyo hisoblangan aluminiy oksidi tarkibida suv, temir oksidlari, shuningdek, kremniy IV oksidi bo'lgan boksitdan olinadi. U awal suyuqlantirilgan kriolit (Na₃AlF₆)da eritiladi. Sunday eritma elektroliz qilinganida katodda suyuq aluminiy, grafit, anodda esa kislorod ajralib chiqadi:

AI₂O₃ 2AI³⁺ + 3O^2-

Atomar holdagi kislorod grafit bilan kimyoviy reaksiyaga kirishib, uglerod (II) oksid hosil qiladi, u esa tezlik bilan uglerod (IV) oksidga aylanadi. Hosil bo'lgan aluminiy ioni katodda o'ziga uchta elektron biriktirib oladi:

Al³⁺+3e- Al°

Anodda esa kislorod ioni tegishli elektron yo'qotish natijasida awal kislorod atomiga, so'ng kislorod molekulasiga aylanadi. Uning uglerod atomi bilan birikishi natijasida uglerod (IV) oksid hosil bo'ladi:

C + O CO

2CO + O₂ 2CO₂

Uzluksiz hosil bo'lib turayotgan aluminiy har 2—3 sutkada katta cho'michga yig'ilib, undan qoliplarga quyiladi.

Aluminiy oddiy sharoitda havo kislorodi bilan oson birikadi. Natijada sirti yupqa oksid parda bilan qoplanadi va hosil bo'lgan parda uni keyingi oksidlanishdan saqlaydi. Oksid pardaning qalin-ligi taxminan 0,00001 m ga yaqin, lekin bunchalik yupqa bo'lishiga qaramay, aluminiy plastikasi cho'zilganida, bukilganida yoki bural-ganida uning sirti ochilib qolmaydi. Natijada aluminiy namlik va havo ta'siridan yemirilmaydi.

Agar aluminiy qaynoq ishqor eritmasida yoki jilvir qog'oz bilan tozalansa, oksid pardaning yo'qolishi natijasida suv bilan shiddatli reaksiyaga kirishishi mumkin. Bu ko'rinishdagi aluminiy xlorid va sulfat kislotalarda ham eriydi, lekin sulfat kislotada sekin eriydi. Reaksiyalar quyidagi tenglamalar bilan ifodalanadi:

2AI + 6H₂O 2AI(OH)₃ + 3H₂

2AI + 6HCI 2AICI₃ + 3H₂

2AI + 3H₂SO₄ 2AI₂(SO₄)₃ + 3H₂

Aluminiy odatdagi temperaturada konsentrlangan va juda su-yultirilgan nitrat kislotada erimaydi, faqat o'rtacha konsentratsiyaga ega bo'lgan nitrat kislotadagina eriydi. Aluminiy ishqorlarda ham eriydi:

2A1 + 2NaOH + 2H₂O 2NaAlO₂ + 3H₂

2A1 + 2OH^- + 2H₂O 2A1O₂ + 2H₂

Aluminiy qizdirilganida galogenlar bilan, yuqori temperatu­rada esa oltingugurt, azot va uglerod kabi metallmaslar bilan kimyo­viy reaksiyaga kirishadi:

2AI + 3CI₂ 2AICI₃ 2AI + N₂ 2AI N

2AI + 3S AI₂S₃ 4AI + 3C AI₄C₃