Tabiiy fanlar fakulteti botanika kafedrasi

Oddiy isiriq- Peganum harmala L. Botanik tavsifi. Oddiy isiriq (Peganum harmala L.) –Peganaceae oilasiga mansub ko‘p yillik o‘tsimon o‘simlik. Hidi o‘ziga xos kuchli, bo‘yi 40-70 sm ga etadi. Ildizi yog‘ochlashgan, yo‘g‘on (eni 3-5 sm), tuproqqa 5 m chuqurlikkacha kirib bora oladi. Poyalari syershox, silliq, syerbarg. Barglari bandsiz, poyada navbatma-navbat joylashgan, bo‘yi 4-5 sm, eni 5-6 mm. Gullari ko‘p sonli, oq rangli poya va novdaning uchki qismiga joylashgan. Mevasi 3 uyali, yassi ko‘sak, diametri 0,6-1 sm, urug‘ining soni ko‘p. May-iyul oylarida gullaydi, iyun oxiridan to avgustgacha mevalaydi. Tibbiyotda asosan uning yashil qismi, ba’zan urug‘i ishlatiladi.
Geografik tarqalishi. Isiriq O‘zbekistonning deyarli hamma yyerida tarqalgan, ko‘p hollarda zich o‘simlik qoplamini hosil qiladi. Bu o‘simlik begona o‘t sifatida yaylov, dasht va cho‘llarda o‘sadi. Surxondaryo viloyatining Surxon davlat qo‘riqxonasi hududida, To‘palang daryosi havzasida, Surxon-Shyerobod vohasining adirliklarida, cho‘llarida, tog’‘ oldi hududlarida va Boysun-Cho‘lbayir tog’‘ tizmalarida uchraydi.
Ishlatilishi. Alkaloidlar (garmin, peganin, dezoksipeganin, vazitsin), yog‘ moddalari mavjud. Garmin alkaloidining xlorgidrat tuzi ensefalit kasalligining asoratini, tutqanoq, qaltiroq, Parkinson, miasteniya, miopatiya va boshqa muskul kasalliklarini hamda nevrit kabi asab kasalliklarida ishlatiladi.
Oltin tomir - Rhodiola hetrodontha Boriss. O‘simlikning tarqalishi. Oltin tomir xaqiqiy yaylov o‘simligidir. Tog’‘ning alp va subalp mintaqalarida o‘sadi. O‘simlik dengiz sathidan 900-2800 m balandliklardagi uchraydi, 1700-2000 m balandliklarda qalin o‘tloqzorlar hosil qiladi. Toshkent, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarining 4000 m balandlikdagi tog’‘ cho‘qqilarida o‘sadi.
Xom-ashyo tayyorlanishi va uning sifati. O‘simlikni bir joydan kovlab olish davriyligi 20 yildan kam bo‘lmasligi lozim. Xom-ashyo tayyorlashning qulay vaqti avgust oyi –o‘simlik urug‘lari yyerga to‘kilganda amalga oshirish lozim. Ildizpoyani kovlab olishda uning bir qismi tuproqda qoldiriladi. Kovlab olingan ildizpoyalar oqar suvda yaxshilab yuviladi va soyada quritiladi. So‘ngra ular qirqilib 50-60⁰ li pechlarda quritiladi. Bunday holda quritilgan ildizpoyalar 30 kg.li qoplarga solinib, quruq va yaxshi havo aylanadigan omborxonalarda saqlanadi. Tayyor mahsulot ildiz bo‘lakchalaridan iborat bo‘lib, ular yo‘g‘on, usti g‘adir-budir, yaltiroq-kulrang, ichi oqish, sarg‘ish yoki biroz qo‘ng‘irroq, ta’mi achchiqroq-burushtiruvchi, atirgulga o‘xshash hidi bor.
Tibbiyotda qo‘llanilishi va kimyoviy tarkibi. Dorivor xom-ashyo sifatida ildizpoyasi ishlatiladi. Oltin tomir ildizpoyasining suyuq ekstrakti holsizlikda, toliqqanda organizm tonusini ko‘taruvchi vosita sifatida qo‘llaniladi. Somatik va infeksion kasalliklarda; nyerv tizimining funksional kasalliklarida – nevroz, gipotoniyada keng foydalaniladi. Nyerv timzimining juda qo‘zg‘alishi bilan bog‘liq kasalliklarda, gipyertoniyada tavsiya etilmaydi. Oltin tomir ildizpoyasi tarkibida 0,5-1,2% rodiolozid (salidrozid) glikozidi bor. Undan tashqari antratsen unumlari, 20-25% oshlovchi moddalar, 5% efir moylari, flavonoidlar, organik kislotalar, C va PP vitaminlar, kumarin va laktonlar bor. Marganets elementi ko‘plab uchraydi.
Tavsiyalar. Tabiiy zahirasi yetarli darajada ammo, G‘arbiy Tyan-Shanning baland tog’‘larida o‘sganligi uchun zahirasini tayyorlash qiyinchiligi mavjud. Bu o‘simlikni faqatgina o‘sib to’rgan populyasiyasini saqlab qolib va o‘z-o‘zidan ko‘payishini ta’minlash mumkin. Yetishtirish usullari ishlab chiqilmagan.