Tabiiy fanlar fakulteti botanika kafedrasi

Barcha quruqlikda yashovchi o‘simliklarning tanasida to‘xtovsiz suv almashinish jarayoni sodir bo‘lib turadi. Bunday jarayon o‘simliklarning suv rejimi deyiladi va uch bosqichdan iborat: 1) suvning ildiz tomonidan shimilishi; 2) o‘simlik tanasi bo‘ylab harakati va taqsimlanishi; 3) barglar orqali bug‘lanishi — transpiratsiya. Bu bosqichlarning xar biri bir qancha jarayonlarni o‘z ichiga oladi.O‘simliklar suvga bo‘lgan talabning juda oz qismini yer usti a’zolari (asosan barglari) orqali ta’minlaydilar. Bu asosan yog‘ingarchilik va xavo namligi yuqori bo‘lgan davrlardagina yuz berishi mumkin. Me’yoriy o‘sish va rivojlanishni ta’minlaydigan asosiy suv miqdori tuproqdan ildiz tizimi orqali olinadi. Tuproqdan suv olish uchun o‘simlik ildiz hujayralarining so‘rish kuchi tuproq eritmasining so‘rish kuchidan bir muncha yuqori bo‘lishi shart. CHunki tuproqda bunday so‘rishga qarshilik qiluvchi kuchlar mavjudki, ular suvni ushlab turuvchi kuchlar deyiladi. Odatda, tuproq tarkibida suv toza emas, balki ma’lum konsentratsiyali eritma holida bo‘ladi . Yeritmaning konsentratsiyasi tuproqdagi suvga, eruvchi tuzlar va boshqa moddalarning miqdoriga bog‘liq.

2. Ildizlarning suv so’rishi

Tuproqda asosiy faktor bo'lib kapilyar suv potentsiali ?r hisoblanadi. ?r suvning tuproqga kapilyar adsorbtsion bog'lanishdagi kuchidir. Uni qo'yidagi formula yordamida hisoblash mumkin.
O'simliklarning tuproqdan suv olishi uning ildiz tukchalarining surish kuchi tuproq so'rish kuchi bilan raqobat qilaolgunicha davom etadi.
Ψ _tuproq - Ψ _ildiz W_a = A ------------------

Σ_r

Bu yerda: W_a- bir birlik vaqt davomida ildizlar orqali so'rilgan suvning miqdori; A- bir birlik tuproq hajmidagi ildizlarning faol so'rish yuzasi;
Σ_r-suvning tuproqdan ildizga o'tishi vaqtidagi tashiluv qarshiliklarining yig'indisi.
Ko'pchilik hollarda qishloq xo'jalik o'tsimon o'simliklarning ildizlarining faol so'rish yuzasi 1 sm²/sm³ bo'lsa daraxtlar uchun ushbu ko'rsatkich 0,1 sm²/sm³ atrofidadir.
O'simlik ildizlarida ular hujayralari shirasining kontsentrasiyasi tufayli bir necha kPa so'rish kuchi hosil bo'lishi mumkin xolos. Ammo shu so'rish kuchining o'zi ham tuproqdan suv ajratib olish uchun etarlidir. Masalan, o'simliklar ildizlari so'rish kuchi S = 2 kPa bo'lganda qumloq tuproqlar tarkibidagi suvning 2/3 qismini tortib oladi. Bo'z tuproqlar esa o'simlik ildizlarining so'rish kuchi 6 kPa bo'lganda tarkibidagi suvning yarmini yo'qotadi.
O'simliklar ildizlarining so'rish kuchlari anchagina yuqori bo'ladi. Masalan, sutpechak ildizlarining so'rish kuchi 20 kPa bo'lsa, sutpechak o'simliginiki 37 kPa.
O'simliklar suv yetishmagan haroitda o'z so'rish kuchlarini oshirishi mumkin. Masalan, o'tsimon o'simliklar ildizlari so'rish kuchlari mo'tadil iqim sharoitida 40 kPa atrofida bo'lsa, quruq iqlim sharoitida 60 kPa va undan ham yuqori bo'lishi mumkin. Urmon daraxtlarining ildizlari so'rish kuchlari nisbatan pastroq 30 kPa atrofida bo'lishi mumkin.
Ildizlarning suv so'rishi yon atrofdagi suv tugagandan so'ng, tuproqga ildizdan bo'sh bo'lgan joylardan suvning kelishiga bog'liq. Ammo qum tuproqlar kapillyarlaridagi suv ipchalari juda ham kam kuch ta'sirida uzilishi mumkin. Tuproqlarda esa kapillyarlar nisbatan tor bo'lganligi uchun kuchli so'rish kuchi ta'sirida anchagina masofaga harakatlanishi mumkin. Ammo bu harakatlanish ham birnecha santimetrga bo'ladi xolos.
Shuning uchun ildizning bevosita yonidagi suv tugaganidan so'ng o'simlik o'z ildizlarini o'stirish va uning suv so'rish yuzasini kengaytirish orqali suv so'rishga harakat qiladi. Shu sababli ildiz tizimi doimo harakatda bo'lib, uzunligi birnecha metrgacha etishi hamda birnecha ildizlar tarmoqlarini hosil qilishi mumkin. Bu holat ayniqsa qurg'oqchilik rayonlarida ko'proq ro'y beradi.
Umuman tuproqdagi suvning o'simlik ildizlari tomonidan o'zlashtirilishi, suvning qanchalik kuch bilan tuproqda ushlab turilishiga bog'liq. Agarda tuproqdagi suv 0,5 MPa kuch bilan ushlab turilgan bo'lsa, bunday suv o'simliklar tomonidan engil o'zlashtiriladi. Tuproqdagi suv 1,0-1,2 MPa kuch bilan ushlab turilgan bo'lsa bunday suv o'simliklar tomonidan engil o'zlashtiriladi. Tuproqdagi suvning ushlab turilish kuchi 2,5-3,0 MPa bo'lsa, bunday suvning o'simliklar tomonidan o'zlashtirilishi anchagina mushkul.
Umuman, tuproqdan o`simlik ildizlari orqali olingan suvning havoga uzatilishida qatnashuvchi asosiy harakatlantiruvchi kuchlarni quyidagicha ifodalashimiz mumkin.