Tabiatda sodir bo‘ladigan favqulotdagi holatlar

Ximoya inshootlari kuyidagilarga bulinadi:
a) Yunalishiga kura: fukarolarni sakpashga, boshkaruv tizimlarini va tibbiy shaxobchalarni joylashtirishta muljallangan;
b) Joylashgan urniga kura: aloxida joylashgan (metropolitenlar va togkon kurilishlari);
v) kurilish muddatiga kura: — odsindan kurilgan va tez kuriladigan;
g) Ximoyalash darajasiga kura: — boshpana, RSB va oddiy boshpana (ochik yoki yopik yertulalar).
Boshpana: Boshpana — odamlarni xamma ta’sir faktorlarvdan (yukori xarorat, radioaktiv, portlovchi va kuchli zaxarli moddalar), inshootlar buzilganda ularni kismlaridan xamda kirgin kurollari va oddiy xujumkor kurollar ta’siridan saklaydi.
Boshpanalar odamlarni kabul kilish soniga kura 5sinfga buli: kichik (150300 kishi), urtacha (300600 kishi), katga (600 dan kup) va boshkalar.
Boshpanani kurshida kuyidagi tapablar kuyshshdi:
1)3 sutkadan kam bulmagan muddatda saklash;
2) Suv bosmaydigan joylarda kurish;
3) Okar suvlardan, kanalizatsiya kommunikatsiyalaridan xamda kurilish kommunikatsiyalaridan uzokrok joylarda kurish;
4) Chikish va kirish eshiklarining bulishi.
Boshpana ma’lum jixozlar bilan jixozlanishi shart, jumladan: shamollatgich, sanitartexnik jixrzlar, xavodagi zaxarli moddalarni, radioaktiv birikmalarni va biologik vositalarni tozalovchi uskunalardan iborat bulishi kerak.
Boshpana asosiy va kushimcha xonalardan tashkil topadi: Asosiy xonalarga — odamlar, boshkaruv tizimlari, tibbiy xizmat tizimlari joylashtiriladi, kushimcha xonalarga jixozlar, asbobuskunalar, ozikovkatlar, suv va boshka kerakli vositalar joylashtiriladi. Bu boshpanalar juda mustaxkam kurilganligi, germetikligi yukoriligi va sanitargigaena sharoiti bulganligidan xalkni bir necha kun davomida betalofat saklashi mumkin. Boshpanalar odamlar yotadigan va turib saklanadigan xolda buladi. Turib saklanadigan boshpanalar sifatida ishlab chikarish, ma’muriy va xalk yashaydigan baland uylarning yertulalaridan foydalaniladi. Bunda butun kirgin kurollari faktorlaridan sakdovchi kismlar, elementlar urnatilib, boshpanaga kuyilgan talablar bajarilzdi.
Boshpana bir necha bulimlardan tashkil topib, xar biriga 5075 odam sigishi kerak. Ular yarusli kilib jixozlanadi va xar birodamga 0,5 m² joy tugri kelishi kuzda tutiladi.
Boshpana juda yaxshi germetik ravishda kurilishi, ya’ni deEOrlari, xona bulimlari juda zich kilib ishlanishi zarur. Aks Xolda tashkaridan radioaktiv, kimyoviy va biologik zaxarlovchilar xavo bilan birga kirishi mumkin.
Boshpanada kamida ikkita karama-karshi tomondan kiradigan eshik va extiyot eshigi bulishi kerak. Eshiklar tambur tipida ikki kavatli kilib germetik ravishda yopiladigan bulishi lozim. Eshikni tashki tomoni juda mustaxkam materialdan yasalaDi, sababi, u yadro portlaganda chikadigan tulkin zarbidan saklaydi. Boshpanalar filtrlaydigan, xavo almashtiradigan asbobUskunalar bilan jixozlanadi. Ularda elektr, aloka, suv xamda kanalizatsiya va isitish tarmokdari xam bulishi kerak. Boshpanada dozimetr, kimyoviy razvedka jixozlari, ximoyalovchi vositalar, ut uchirish kurollari, ozikovkatlar, suv zaxirasi va doridarmonlar bulishi shart.
Agar favkulodda vaziyatda aloxida kurilgan boshpanalar bulmaganda tez jixozlanib, foydalanadigan boshpanalar kuriladi. Bunday boshpanalarni metropolitenlar, yer osti yullari, inshootlarning yertulalarini kerakli asbobuskunalar bilan jixozlab tayyorlanadi.
Radiatsiyadan saklovchi boshpana (RSB). Radiatsiyadan sakpovchi boshpana (RSB) germetik bulmagan ximoya inshootlari bulib, favkulodsa vaziyatlarda fukarolar usha yerda saklanadilar.
RSBlarga aloxida kurilgan, tez jixozlanib kuriladigan xillaridan tashkari, xujalik maksadlarida foydalaniladigan chukurliklar, sabzavot saklanadigan kurilmalar va odsiy yashovchi kurilmalar kiradi.
RSBlarning sakpash xususiyati — radiatsiya nurini (u) susaytirish koeffitsienti (Ku) bilan aniklanadi va u kanday materialdan kurilganligiga va uning kalinligiga boglik (18jadval).
Masalan, yogochdan tayyorlangan uylarning yertulalari radiatsiya nurini 712 marta, gishtli uylar esa 200300 marta kamaytiradi. 50 nafar odamdan kup bulgan RSBlarda kamida ikkita karama-karshi tomonda eshiklar bulishi kerak, RSBlarda xavo ta’minoti jixozlari bulmasligidan usha joylarda fukarolar uzok vakg saklana olmaydilar va uzogi bilan 46 soat bulishlari mumkin. RSBlarga odamlar kirishidan avval, eshik, romlar yaxshilab urnatiladi. Ozikovkatlar, suvlar iloji boricha germetik idishlarda saklanadi. RSBda xam ikkita vazifali xonalar buladi. Asosiy xonada odamlar saklanadi, kushimcha xonada esa sanitargigienik jixozlar va xavo almashtirgich joylashgan buladi. RSBning saklash xonasida xam xar bir odamga 0,40,5 m² xajmda joy tugri kelishi kerak.

RSBlar xam 23 yarusli utirgichlar bilan jixozlanadi. Shaxarlar tashkarisidagi RSBlar sifatida foydalanish uylarining yertulalari, sabzavot saklandigan omborxonalar, yertulalar, gishtli, betonli, tuprokli, yogochli uylar va boshka chukurliklar moslashtiriladi.

RSBlarning saklash xususiyatini oshirish uchun ularning devorlarini kalin kilish, eshikoynalari germetikligani oshirish va ularning yon atrofini tuprok bilan tudsirish orkali erishiladi.
Radioaktiv shikastlangan xududlardan kelgan odamlar RSBlarga kirishlaridan oldin tamburda kiyimkechaklardagi, oyokkiyimlardagi radioaktiv changlarni yuk kilib (silkitish orkali, tozalovchi vositalar orkali), sunfa extiyotlik bilan kiyimkechaklarni (ximoya kiyimlari, oyok kiyimi) yechib, keyin boshpana ichiga kirishlari kerak.
Radioaktiv zararlanishning boshlangich 35 soatlarida, boshpananing chikish eshiklari va xavo almashtirish teshiklari yaxshilab berkitiladi. Bu vakg oraligida radiatsiya darajasi tezda kamayib, radioaktiv changlar esa asosan yerga tushib buladi. 46 soatlardan keyin boshpana (RSB) shamollatiladi. Ximoyalanuvchi odamlar tashkariga chikkanda, albatta, ximoya vositalarini kiyib 1520 dakika RSBdan tashkarida bulishlari mumkin. Agar tashkarida radiatsiya darajasi juda yukori bulsa, u xolda boshpana shamollatilayotganda odamlar nafas organlariga x^shoyalovchi vositalarni kiyib utirishlari zarur.
Oddiy saklovchi boshpana — yertula. Fukarolarni muxofaza kdoshshda oddiy saklovchi boshpanalar (yertulalar) aloxida urin tutadi. Yertulalar kurilish konstruksiyasiga kura oddiy ximoya inshootlari katoriga kiradi, chunki uni kurish juda kiska vaktda amalga oshiriladi. Ular ochik va yopik kurinishda buladi. Ochik yertulalarda odamlar radioaktiv shikastlanishdan ikkiuch marta kam zararlanadi (agar yertula dezaktivatsiya kilinmasa) va 20 barobarigacha (agar yertula dezaktivatsiya kilinsa) kam nurlanish dozasini oladi. Yopikertulalar esa radioaktiv zararlanishni 4050 marta kamaytiradi. Yertulalar chukurligi 200 sm., kengligi 120 sm., pastki kismi esa 80 sm., uzunligi esa odamlar soniga karab tayyorlanadi.
Ochik yertulada fukarolar ximoya vositalaridan foydalangan Xolda sakpanadilar. Yopikertulalar radioaktiv changlarni, biologik tumanlarni, kimyoviy kurollarni kiyimkechaklarga, terilarga tushishidan sakpovchi boshpana xisoblanadi.

Xavfli zonadan xavfsiz zonaga evakuatsiya kilish

Qirgin kurollari ta’siridan saklash usullaridan yana biri — bu fukarolarni falokat yuz bergan joydan vaktinchalik uzoklashtirish yoki butkul evakuatsiya kilish xisoblanadi. Ish bilan mashgul bulgan odamlarni xarbiy vakgda vakginchalik shaxardan tashkari xududga yoki boshka kishlokka kuchirishni biz uzoklashtirish deb bilamiz. Lekin bunda ishchixizmatchilar vakgincha zararlangan xududdan chikib turadilar. kaytadan yana ishga kelganlarida xamma extiyot choralarini kurib, uz faoliyatlarini boshlaydilar. Demak, vakginchalik kuchirishda ishlovchi odamlar ma’lum bir vakg dam olib keladilar.
Evakuatsiya deganda xammani bir vakgda bir yashash joyidan ikkinchi yashash joyiga doimiy yashash uchun kuchirilish tushuniladi (asosan ishlamaydigan fukarolar, nafakaxurlar, bolalar va kasallar evakuatsiya kilinadi). Evakuatsiya kilinganda aloxida buyruk bulmaguncha fukarolar usha joyda yashab turadilar.
Xavfsiz xudud xavfli xududdan birmuncha uzok masofada joylashgan bulishi va xalkka xech kanday xavf tugdirmasligi lozim. Yana xavfsiz xudud temir yul, avtomobil yullariga yakin, ishchixizmatchilarni ishga olib borib, yana kaytib kelishi uchun kulay bulgan joylarda tashkil etiladi. Ishga boglik bulmagan ishchilar xududdan uzokrokerga evakuatsiya kilinadi.
Ikkinchi jaxon urushi davrida Urta Osiyo Respublikalari xalk^lari, evakuaiiya kilinganlarni uz bagirlariga olganlar. Masalan, toshkentlik temirchi Shomaxmudov Shoaxmad ota 14 bola asragani xammaga ayon.
Xavfsiz xududga vakginchalik yoki bugunlay kuchirish ishlari daslaydigan odamlar uchun ishlab chikarish tamoyiliga kura, ishdamaydigan xalk uchun esa xududiy tamoyilga kura turarjoy boshkarmasi orkali amalga oshirildi. Tadbirlar xar bir ishlab chikarish korxonasida yoki turarjoylarda bunday ishlar bilan shugullanadigan boshlikurinbosarlari tomonidan rejalashtiriladi va amalga oshiriladi.
Kuchirish ishlarining xammasi evakuatsiya kilinadiganlarning yigiladigan joyida tashkillashtiriladi.Yigilish joylari (evakuatsiya punkti — EP) asosan, maktablar, klublar va boshka jamoat inshootlari budishi mumkin. Xalkni kuchirish x^kida ma’lumot olganda, darxrl ishlab chikarish korxonasi, ukuv k»rtlari, korxonalari, militsiya organlari xamda radio, televidenie orkali xalkxabardor kilinadi. Yigilgan odamlar kayta xrsobdan utkazilib, guruxlarga bulinadi, transport vositalariga taksimlanib, kursatilgan vakg ichida xavfsiz xududga yetka
ziladi.
Yayov yuradiganlar oldindan tuzilgan mashrut buyicha kolonna bulib (kolonnada 5001000 kishi) xarakat kiladi, Bunda, albatta, guruxlarga bulinadi va xar bir guruxda 50100 kishi buladi. Kolonna xar 11,5 soat yurishdan keyin 1015 minut dam olib, a#tilgan joyga borishi bilan xamma kolonna a’zolarn tibbiy kurikdan utkaziladi.Bu yerda evakuatsiya kilinganlarni kabul komissiyasi kutib oladi. Bu komissiyaga usha joyning xokimiyat boshlikpari, korxona raxbarlari, ozikovkat, tibbiyot xizmatchmlari kiradi. Ular odamlarni kabul kilib, xisobini oladi va Xar birini joylashtiradi. Odamlar asosan, maktablarga, klubdarga, kinoteatrlarga va shunga uxshash joylarga, ba’zan usha yerda yashovchi oilaga xam ma’lum kism odamlar taksimlanadi.JoylaShtirilgan xar bir insonga tibbiy xizmat kursatilib, ozikovkat bilan ta’minlanadi.
Evakuatsiya kilingan fukarolar usha yerdagi ishlab chikarish korxonalarining evakuatsiya kilingan kismida ishlashlari mumkin.
MaxalliyFV;
3 Respublika (milliy) FV;
4 Transchegaraviy (global).
Lokal favkulodsa vaziyat — biror ob’ektga taallukli bulib, uning mikyosi usha ob’ekt xududi bilan chegaralanadi.Bunday vaziyat natijasida 10 dan ortik bulmagan odam jabrlangan yoki 100 dan ortik bulmagan odamningxayot faoliyati sharoitlari buzilgan yoxud moddiy zarar favkulodda vaziyat pavdo bulgan kunda eng kam oylik ish xaki miksorining 1 ming baravaridan ortikbulmagan miksorni tashkil etgan xisoblanadi.Bunday FV okibatlari shu ob’ekt kuchi va resurslari bilan tugatiladi.
Maxalliy tavsifdagi favkulodda vaziyat — axoli yashaydigan xudud (axoli punkti, shaxar, tuman, viloyat) bilan chegaralanadi. Bunday vaziyat natijasida 10 dan ortik, birok 500 dan kam bulmagan odamning xayot faoliyati sharoitlari buzilgan yoxud moddiy zarar favkulodda vaziyat paydo bulgan kunda eng kam oylik ish xaki mikdorining 1 ming baravaridan ortikni, birokO,5 million baravaridan kup bulmagan mikdorni tashkil etgan xisoblanadi.
Respublika (milliy) tavsifdagi favkulodda vaziyat deyilganda — favkulodda vaziyat natijasida 500 dan ortik odamning xayot faoliyati sharoitlari buzilgan yoxud moddiy zarar FV paydo bulgan kunda eng kam oylik ish xaki mikdorining 0,5 million baravaridan ortigini tashkil etadigan, xamda FV mintakasi viloyat chegarasidan tashkariga chikadigan, respublika mikyosida tarkalishi mumkin bulgan FV tushuniladi.
Transchegaraviy (global) tavsnfdagi favkulodda vaziyat deyilganda esa, okibatlari mamlakattashkarisiga chikadigan yoxud FV chet elda yuz bergan va Uzbekiston xududiga daxldor xolat tushuniladi.
Bunday falokat okibatlari xar bir mamlakatning ichki kuchlari va mablagi bilan xamda xalkaro xamjamiyat tashkilotlari mablaglari xisobiga tugatiladi. Masalan, Orol muammosi nafakat Uzbekiston davlati uchun, balki unga chegaradosh bulgan Turkmaniston, kozogiston va boshka davlatlar uchun xam falokat keltiruvchi vaziyatdir. Shuning uchun oxirgi vakgda Orol muammosini xap kilishga Uzbekiston davlatinig kuch va mablagidan tashkari butun jaxon xamjamiyati tashkilotlari (Ekosan, Yunep va boshk.) mablaglari, kuchlaridan foydalanilmokda.

FVDT boshkaruv organlarining ob’ektlar darajasidagi vazifalari kuyidagilardan iborat:
• Favkulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish, ob’ektlar ishining FV chogida ishonchliligi va barkarorligini oshirishga doir tadbirlarni ishlab chikish va amalga oshirishga raxbarlik kilish;
• Boshkaruv organlarining, ob’ektlar kuch va vositalarining FV chogidagi xarakatlarga tayyorligini ta’minlash;
• Avariyakutkaruv xamda boshka kechiktirib bulmaydigan ishlarga shu jumladan, ob’ektlar xodimlarini evakuatsiya kilishga raxbarlik kilish;
• Favkulodda vaziyatlarni bartaraf etish uchun moliyaviy va modsiy resurslar zaxiralarini yaratish;
• Ob’ektlarning raxbarlar tarkibi, kuch va vositalari, shuningdek, xodimlarini FVlardagi xarakatlarga tayyorlashni tashkil etish.
Xar bir korxonaning FM boshligi FMni tashkil etilishini, uning xolatini, kuchlarini, texnikasini doimiy tayyor xolatda bulishligini nazorat etadi, xamda kutkaruv va kayta tiklash ishlariga boshchilik kyladi. Korxona FMning boshligi shu korxona joylashgan rayon FMga va shu korxonaning yukori tashkiloti FMsiga buysunadi.
1chizma
kutkaruv otryadlarining tashkiliy tuzilishi kuyidagicha bulishi mumkin:

Xar bir korxonaning FM boshligaga urinbosar tayinlanadi (2chizma). Katta korxonalarda bir necha urinbosarlar tayinlanadi, jumladan:

a) Ishchixizmatchilarni joylashtirish (yoki evakuatsiya buyicha);
b) Muxandistexnik ishlari buyicha;
v) Moddiytexnika ta’minoti buyicha. FMning ishchixizmatchilarni joylashtirish buyicha urinbosari joylashtirish rejalarini tashkil etadi, ularning oilalarini evakuatsiya etish, jamoat tartibini saklash ishlariga boshchilik kilish xamda ishchi xizmatchilarni bir joydan ikkinchi joyga tashish ishlarini tashkillashtirish vazifalarini bajaradi.
FMning muxandistexnik bulimi urinbosari korxonaning bosh muxandisi xisoblanadi.Buning vazifasi ishlab chikarishni aloxida rejim asosida ishlash rejasini tuzish, tinchlik davrida ishlab chikarishni muttasil ishlashini ta’minlash, ekstremal xolatlarda avariyatexnika va yonginga karshi xizmatlarni, kugkarish ishlarini olib boradi.
Bundan tashkari, tabiiy ofatlar, avariya, xalokat bulganda kutkarish va avariyani tusish xamda kayta tiklash ishlariga boshchilik kiladi.
FMning moddiytexnika ta’minoti buyicha urinbosari kilib korxonaning ta’minot buyicha boshlik urinbosari tayinlanadi. Bu mansabdor shaxs maxsus jixozlarni, texnika, transport va muxofazaga taallukli jixozlar bilan ta’minlaydi va saklaydi. Yana u boshpanalarni kurish va uz kul ostidagi ishchixizmatchilarni evakuatsiya kilishni ta’minlaydi xaoda inshootlarni ta’mirlash ishlarini bajaradi.
Korxonada FMning shtabi tuziladi. Bu shtabda xar xil buyruklar, bajariladigan choratadbirlar va FMning yukori tashkilot talabnomalari, ish rejalari ishlab chikiladi, uning bajarilish xisobotlari tuziladi.Korxona shtab boshligi etib, shu korxonaning FM boshligining birinchi urinbosari tayinlanadi. FMning shtabi zimmasida ishchixizmatchilarni va korxona xodimlari oilalarini kirgin kurollar ta’siridan, dushmanning bevakg xujumidan uz vaktida ogox kilish vazifasi turadi.


FM shtabi asosida kuyidagn xizmatli tizimlar tashkil etiladi:
• Aloka va tashvikot;
Meditsina;
• Radiatsiya va kimyoviy kurollar ta’siriga karshi;
• Jamoat tartibini saklash;
• Elektr ta’minoti;
• Avariyatexnikani ta’mirlash;
• Panada va kochoklar maskanida xizmat kursatish;
• Transportda xizmat kursatish;
• Modsiy ta’minot va boshka vazifalar.
Bularga maxsus topshiriklarni bajarish vazifalari topshiriladi. Yukoridagi xar bir xizmatga FM boshligi tomonidan raxbar etib, bulim, sex, smena boshliklari tayinlanadi.
Yukorida ta’kidlangan fukarolar muxofazasining xizmatli tizimlaridan tashkari texnika va transport vositalariga maxsus kayta ishlov berishda FMning bir kator xizmatli kismlari keng ishlarni tashkil etadi. Jumladan, FM laboratoriyalari radioaktiv va zaxarli moddalarni aniklash uchun radiometrik va kimyoviy taxlil ishlarini olib boradi.Ular asosan korxona yoki tashkilotlarning laboratoriyalari tarkibida tashkil etilib, unga mutaxassislar jalb kilinadi va kerakli asbobuskunalar bilan jixozlanadi.
Radioaktiv moddalar va biologik vositalar bilan zaxarlangan odamlarni tulik sanitarkayta ishlovdan utkazish uchun yuvinish maskanlari tashkil etiladi. Bu maskanlar asosan xammom va dushxonalar asosida tashkil etilib, ular oldindan tayyorlab kuyiladi.Bu maskanlarda kiyimkechaklar, poyafzal va shaxsiy saklovchi vositalarni dezaktivatsiya kiluvchi maydonchalar tayyorlanib jixozlanadi. Bir yuvinish maskani bir soatda 80 odamni sanitarkayta ishlovdan utkazadi.
Kiyimkechak, poyafzal shaxsiy saklovchi vositalarni degazatsiya, dezaktivatsiya va dezinfeksiya kilish uchun kiyimkechaklarni zararsizlantiruvchi maskanlar tashkil etiladi. Bular asosan xammom va kiyimkechaklarni yuvuvchi maskanlar tarkibida tashkil etiladi. Bunday maskanlar 1 soat ichida 50100 kg kiyimkechaklarni kayta ishlash kuvvatiga ega.
Transport vositalarni degazatsiya, dezinfeksiya va dezaktivatsiya kilish uchun esa zararsizlantirish shaxobchalari tashkil etiladi. Bu zararsizlantirish shaxobchalari asosan transportlarni yuvuvchi kismlari tarkibida tashkil etilib, ular 1 soat mobaynida 45 ta yuk avtomashinalarini zararsizlantirish imkoniyatiga ega.


2chizma