Tabiatda sodir bo‘ladigan favqulotdagi holatlar

Yer silkinishi va uning okibatlari

Tabiiy ofatlar ichida eng xavflisi va daxshatlisi bu — yer silkinishidir. Yer silkinishi — yer osti zarbasi va yer ustki katlamining tebranishi bulib, tabiiy ofatlar, texnologik jarayonlar tufayli yuzaga keladi. Yer ostki zarbasining paydo bulish uchogi, yerning ostki katlamidagi uzok vakg yigilib kolgan energiyaning yuzaga otilib chikish jarayoni tufayli yuzaga keladi. Uchokning ichki kismi markazi gipotsentr deyiladi, yerning ustki kismidagi markazi epitsentr deyiladi.
Yer silkinishi yuzaga kelish sabablariga kura kuyidagi guruxlarga bulinadi:
* Tektonik zilzilalar;
* Vulkon zilzilalari;
* Agdarilish, upirilish zilzilalari;
* Texnogen (insonning muxandislik faoliyati bilan boglik) zilzilalar.

Yukorida kayd etilgan yer silkinishi turlari ichida katta maydonga tarkaladigani va eng kup talofat keltiradigani tektonik yer silkinishidir Bunday yer silkinishlar xakida gap ketganda litosfera uramYaYarida buladigan xarakat (tektonik kuchlar) tushuniladi. . .

kiya satxdarida tog jinslarining katta bulaklarini agdarilishi, yoki toglarning upirilishi natijasida yuzaga keluvchi yer silkinishlar agdarilish zilzilalari deyiladi. Bu yer silkinishining tarkalish maydoni kichik, kup xollarda talofotsiz buladi. Vulkon jarayoni, ya’ni yer ostidagi magmani vulkon kanali orkali yer yuzasiga chikishi bilan boglik bulgan yer silkinishiga vulkonli yer silkinishi deyiladi. Bunday yer silkinishi vulkonning faollashishi bilan boglik bulganligi sababli aksariyat kup xollarda ular anik bashorat kilinadi.Shuning uchun uning keltiradigan talofoti deyarli kuchli bulmaydi.
Insonning muxandislik faoliyati bilan boglik bulgan yer silkinishlar asosan oxirgi yillarda xisobga olinmokda.Bunday yer silkinish yirik suv omborlari vujudga kelgan xududlarda, gaz, neft maxsulotlarining yer ostidan surib olinishi jarayoni amalga oshirilgan maydonlarda yuz bermokda. Inson uzining muxandislik faoliyati bilan yer osti komponentlariga muayyan ta’sir etishi, u yoki bu darajada uzgartirishi yer silkinishining vujudga kelishiga sabab bulmokda. Daryo vodiylariga tugonlarning kurilishi natijasida maydoni bir necha ming km², xajmi bir necha yuz km³ dan katta bulgan (masalan, Chorvok suv omborining umumiy xajmi 2,1 mld. m³, suv satxi maydoni 3640 ga teng) suv omborlari vujudga kelmoksa. Yer ka’rida 40005000 m chukurlikda yotgan gaz, neft yer satxiga surib chikarilmokda, yer ostida uzok geologik davrlar mobaynida yotgan kumir ana shu yer ka’rida yondirilib gazga aylantirib olinmoksa. Vakgincha saklash maksadsda ba’zan yer osti gorlariga, xandaklariga va tog jinslari govaklariga gaz, neft maxsulotlari yukori bosim ostida kiritilmoksa, juda katta miksordagi mineral suvlar yer ostidan chikarib olinmokda. Yer ka’rining odamlar ta’sir etish joylarida yigilayotgan energiya miksorining u yoki bu darajada oshishi yoki kamayishi okibatida sodir bulgan yer silkinishlari Xindiston, AkSh, Uzbekistonda kuzatilganligi fandan ma’lum. Jumladan, Chorvok suv ombori kurilib bulingandan keyin bu xududda bir necha marta yer silkinishlar bulib utgan. Tekshirishlarning kursatishicha, bu yer silkinishlar uzlarining tayyorlanish, sodir bulish mexanizmlari bilan Chorvoksuv omboriga yigilgan suvning mikdori va yigilgan suvni suv omboridan chikarilish tezligi bilan boglik xolda yuz berishi kuzatilgan. Bunga birinchidan, suv omborining 2,1 mds. m³. dan ortik suv bilan tulatilishi jarayonida, ombor tubida yotuvchi tog jinslarining sikilishi va taranglashishi okibatida yuz beradigan mikrosiniklar, darz ketishlar va ularning nisbiy xarakati sabab bulsa, ikkinchidan, suvni suv omboridan bir me’yorida chikarilmasligi va tog jinslariga ta’sir kiluvchi kuchlarning nomutanosib xolatda bushatilishi, uzgarishi sabab bulgan.
Respublikamizning garbiy xududida 1976, 1984 yillarda yuz bergan 810 balli Gazlidagi yer silkinishlarini ba’zi olimlar ana shu xududdagi mavjud gaz konlari va ulardan gazni surib olish jarayoni bilan boglashadi.1976 yiddagi Gazli yer silkinishining gipotsentri (zilzila uchogi, litosferaning ma’lum chukurlikdagi tog jinslari katlamlarining uzilishi, surilish joyi) yer kobigining 525 km chukur oraligida, 1984 yilgi yer silkinishida esa 50200 km oraligida joylashgan. Yer silkinish xodisasini vujudga keltiruvchi energiyaning yigilishi, sarflanish darajasi silkinish xududlaridan surib olingan gazning . mikdori, yer ka’ri tog jinsi katlamlariga tushayotgan tabiiy bosimning mutanosibligini ma’lum darajada buzilganligi okibati zilzilaning sodir bulish vakgini tezlashtiradi.
Zilzila turlaridan eng xavflisi (talafotlisi) tektonik zilzila xisoblanadi. Ma’lumki, xar yili planetamizda 100000 dan ortik yer silkinishlarini seysmik asboblar (seysmograflar) kayd etadi.Bulardan 100 tasi vayron kiluvchi fojia bulib, imorat va inshootlarning buzilishiga, yer yuzasida yorikparning paydo bulishiga, mingminglab insonlar yostigining kurishiga olib keladi.
Yer silkinish uchogi gapotsengrning joylashgan chukurligi buyicha: yuza — 70 km.gacha, urta — 70300 km. va chukur — 300 km.dan pastda «mantiya» katlamida vujudga keladigan xillarini ajratish mumkin. Respublikamizda kuzatiladigan zilzilalarning uchogi asosan 70 km.gacha chukurliklarda joylashganligi kayd etilgan.}^ Mantiyadagi katta bosim yoki portlashlar tufayli zilzila uchogi vujudga keladi, natijada katta kuchlanishlar paydo buladi, bular uz navbatida yerning ustki katlamini tebranishiga olib keladi.Gipotsentrdan xamma tarafga, kaytar seysmik tulkinlar tarkaladi, ular asosan uzunasiga va kundalang turlariga bulinadi. Yer ostidan uzunasiga tarkalayotgan (vertikal tarzda) tulkinlar uz yunalishi buyicha navbatmanavbat yer pustlogini sikib, yer yuzasiga chikkanda tovush chikaradi. Bu esa yer silkinishi oldidan chikadigan tovushning uzginasidir. Kundalang tulkinlar (gorizontal) yer yuzasiga chikib, zilzila tulkinlarini vujudga keltiradi va epitsentrdan barcha taraflarga tarkaladi.

Kuchli yer silkinishi okibatida yerning yaxlitligi, butunligi uzgaradi, inshootlar, jixozlar buziladi, kommunalenergetik kismlar ishdan chikishi, insonlar ulimi yuz beradi. Yer silkinishi kupchilik xollarda ma’lum intensivlikda chikadigan tovush bilan yuz beradi va uning pastbalandligi yer kimirlashning kuchiga boglik. Yer kimirlashning asosiy kursatkichlari kuyidagilardan iborat: yer silkinish uchogining chukurligi, silkinish amplitudasi va yer silkinishining intensiv energiyasi.

Zilzilaning kuchini baxolash. Insoniyat uzining butun tarixiy tarakkiyoti mobayinida kup yer silkinishlarni boshidan kechirgan, uning ayanchli okibatlarining guvoxi bulgan. Utgan XX asrda eng kuchli yer silkinishlar kuyidagi joylarda kuzatilgan:
1920 yilda Xitoyda — 180 ming,
1923 yilda Yaponiyada —100 ming,
1948 yilda Ashxabadda — 110 ming,
1960 yidda Marokkoda — 12 ming,
1968 yilda Eronda — 12 ming,
1970 yilda Peruda — 66 ming,
1988 yilda Armanistonda — 25 ming,
1990 yidda Tayvanda (ulganlar soni anik emas) va
1999 yilda Turkiyada — 18 ming odam ulgan.
Bizning asrimizda esa 2001 yilda Xindistonda 7,9 ball kuch bilan yer silkinib, unda 30 mingdan ortik odam nobud bulgan va yuz mingdan ortik insonlar, boshpanasiz kolganlar.
Uzok tarixiy sabok, ya’ni yer silkinishi kishilarni ruxiy xolatiga bulgan ta’siri, imorat va inshootlarning buzilishi, vayron kilinishi, yer yuzasida vujudga kelgan uzgarishlar (yer satxida yoriklar va buloklarning paydo bulishi) yuz bergan xodisalarning kuchini baxolashga urgatgan. Natijada nisbiy baxolash shkalasi paydo bulgan.
Zilzila kuchi ikki xil ulchov birligida ulchanadiL.Ballarda; 2.Magnitudada.
Dunyoning juda kup davlatlarida yer silkinish kuchi 12 balli xalkaro ulchov birligida ulchanadi.
Ball — yer yuzasining tebranma xarakat darajasini kursatadi.Silkinish kuchini ballarda ulchashda «seysmograf»lardan foydalanib, tog jinsi zarrachalarining tebranma xarakat tezligi topiladi. Ya’ni yozib olingan «seysmogrammalar» orkali zarrachalarning tebranish amplitudasi aniklanadi va shu asosida seysmik tulkin tezlanishini kuyidagi formula orkali xisoblab chikarish mumkin.
bunda, os— seysmik tulkin tezlanishi, m|s²;
A — tog jinsi zarrachasi tezlanish amplitudasi, mm;
T — seysmik tebranish davoi s;
Π – 3,14;
Epitsentrda tog jinsi zarrachalarining seysmik tezlanishini, u yerda sodir bulgan uzgarishlarga (buzilish, yorilish, vayron bulish va x.k.) takkoslangan xolda Rossiya Fanlar Akademiyasi olimlari tomonvdan yer silkinishining kuchini «ballarda» baxolash shkalasi ishlab chikilib, xozirda bu uslub xamma MDXga kiruvchi davlatlarda, jumladan, Uzbekistonda M5K (Medvedev, Shponxoer va Karnik) nomi bilan kullaniladi.Tuprok zarralarining tebranma xarakat intensivligi silkinish uchogi chukurligiga, magnitudaga, epitsentrdan uzokyakinligiga, tuprokning geologik tuzilishiga va boshka faktorlarga boglik.
Ikkinchi ulchov birligi bu Rixter shkalasi buyicha Magaituda (M) xisoblanadi. Magnituda shkalasi 1935 yilda Amerika seysmologi Ch.Rixter tomonidan taklif kilingan. Magnituda yer silkinishining umumiy energayasini kursatib, u yerning maksimal surilish amgshitudasi logarifmini belgilaydi va mikronlarda aniklanadi. Magaituda gipotsentrdan ajralib chikkan energiyaga proporsional kattalik xisoblanib, uning maksimal kiymati 9 M. gacha buladi.
Yer silkinishining umumiy energiya miksori kuyidagi formula bilan topiladi:

Bu yerda, S, — yer silkinish gipotsentridagi mavjud tog jins

lariningzichligi, g|sm²; V— tog jinslarida seysmik tulkinlariningtarka
lish tezligi, m|soniya;
A — togjinsi zarrachasi tezlanish amplitudasi, mm; T— seysmik tebranish davri, soniya; Π – 3,14.
Bu energiyaning (Ye) mikdori ba’zan shunchalik katta buladiki, xatto, yuz mingta vodorod bombasini portlatish okibatida ajraladigan energiya kuvvatiga teng kelishi mumkin. Yer silkinishida magnitudaning xar birlikka ortishi, 10 barobar yer tebranish amplitudasining ortishiga (tuprsndyaing surilishi) xamda 30 barobar yer silkinish energiyasining ortishiga olib keladi. Masalan, Mk5 dan Mk7 ga uzgarganda, tuprokning surilishi 100 barobarga, yer silkinish energiyasi esa 900 barobarga ortadi (4jadval).
M5K — 64 (ball) va Rixter (M) shkalalari orasidagi fark taxminan 2,5 ni tashkil etadi.

Yer silkinish kuchining xususiyatlari

Yer silkinish kuchiga karab kuyidagi xolatlar kuzatiladi:
1 ball — sezilarsiz, fakatgina seysmik asboblar kayd kiladi;
2 ball — juda kuchsiz, uy ichida utirgan ba’zi odamlar sezishi mumkin (deraza oynalari titraydi);
3 ball — kuchsiz, kupchilik odamlar sezmaydi, ochik joyda tinch utirgan odam sezishi mumkin.Osilgan jismlar astasekin
tebranadi;
4 ball — urtacha sezilarli.Ochik joyda, bino ichida turgan odamlar sezadi.Uy devorlari kirsillaydi.Ruzgor anjomlari titraydi, osilgan jismlar tebranadi;
5 ball — ancha kuchli. Xamma sezadi, uykudagi odam uygonadi, ba’zi odamlar xovliga yugurib chikadi.Idishlardagi suyuklik chaykalib tukiladi, osilgan uy jixozlari kattiktebranadi;
6 ball — kuchli. Xamma sezadi, uykudagi odam uygonadi, kupchilik odamlar xovliga yugurib chikadi.Uy xayvonlari betokat buladi.Ba’zi xollarda kitob javonidagi kitoblar, ruzgor buyumlari javonlaridagi idishlar agdarilib tushadi;
7 ball — juda kuchli.Kupchilik odamlarni kurkuv bosadi, kuchaga yugurib chikadi, avtomobil xaydovchilari xarakat vakgida xam sezadi, uy devorlarida kattakatta yoriklar paydo buladi, xovuzlardagi suv chaykaladi va loykalanadi.
8 ball — yemiruvchi. Xom gishtdan kurilgan imoratlar butunlay vayronaga aylanadi, ancha pishik kilib kurilgan imoratlarda xam yorikdar paydo buladi, uy tepasidagi murilar yikiladi, ba’zi daraxtlar butun tanasi bilan yikiladi, sinadi, toglik joylarda kulash, surilish xodisalari yuz beradi.
9 ball — vayron kiluvchi.Yer kimirlashiga bardosh beradigan kilib kurilgan imorat va inshootlar xam kattik shikastlanadi. Oddiy imoratlar butunlay vayron buladi, yer yuzasida yoriklar paydo buladi, yer osti suvlari sizib chikishi mumkin.
10 ball — yakson kiluvchi. Xamma imoratlar json buladi.Temir yul izlari tulkinsimon shaklga kelib bir tomonga karab egilib koladi, yer osga kommunal kuvurlari uzilib ketadi, chukish xodisalari yuz beradi.Suv xavzalari tulkinlanib kirgokka uriladi, koyali yon bagrlarda kattakatga surilish xodisalari sodir buladi.
11 ball — fojiali. Xamma imoratlar deyarlik vayron buladi, tugonlar yorilib ketadi, temir yullar butunlay ishdan chikadi, yerning ustki kismida kattakatta yoriklar paydo buladi, yer ostidan balchiklar kutarilib chikadi, surilish, kulash xodisalari nixoyasiga yetadi.
12 ball — kuchli fojiali. Yerning ustki kismida katta uzgarishlar yuz beradi. Xamma .imoratlar butunlay vayron buladi, daryolarning uzani uzgarib sharsharalar paydo buladi, tabiiy tugonlar vujudga keladi.
MDX xududining 20 foizga yakin yeri seysmoaktiv mintaka xisoblanib, bunday xududlarga asosan togli ulkalar, Kavkaz orti, Shimoliy Kavkaz, Karpat buyi, Janubiy krim, Moddaviya, Primore, Saxalin, Kamchatka, Kuril orollari, Turkmaniston va Urta Osiyoning togli ulkalari kiradi.
4jadval