Tabiatda sodir bo‘ladigan favqulotdagi holatlar

Suv toshkini va uning talafotlari

Suv toshkini xam tabiiy ofatlar ichida eng xavflisi xisobLanadi.Suv toshkini deb daryo, kul, xovuzlardagi suv satxining keskin kutarilishi natijasida ma’lum maydonlardagi yerlarni suv tagida kolishiga aytiladi.
Suv toshkiniga turli omillar sababchi buladi:
* Kuchli yomgir yogish okibatida (jala, sel kuyishi);
* korlarning surunkali erishi natijasida;
* Kuchli shamol esishi natijasida;
* Okar daryolardagi muzliklarni yigilib, sun’iy tugon xosil kilishi;
* Tog jinslarining nurashi, surilishi yoki boshka sabablar bilan suv saklash omborlarining buzilishi okibatida.
Kuchli yomgir yogishi natijasida suvlarning satxi keskin kutarilib, daryo, kullarga sigmaydi va natijada ekin maydonlarini, turarjoy massivlarini, yullarni suv bosadi va ularni izdan chikaradi.Bulardan tashkari, elektr energiya, aloka uzatgichlar, melliorativ tizimlar ishdan chikadi, chorva mollari, kishlokxujaligi ekinlari yukbulib ketadi, xom ashyolar, yokilgi, ozikovkatlar, mineral ugitlar va boshkalar yaroksiz xolga keladi, yoki yuk bulib ketadi. Shular natijasida juda katta moddiy zarar kurilib, insonlar ulimi sodir bulishi mumkin.
Suv toshkini ofati turli joylarda, jumladan, Uzbekistonda xam teztez bulib turadi. Masalan, 199295 yillarda kupgina viloyatlarda— Xorazm, Buxoro, Surxondaryo, kashkadaryo, Jizzax, Sirdaryo va boshka joylarda juda katga ekin maydonlari suv ostida kolib, okibatda katta mikdorda moddiy zarar kurildi.
Kuchli yomgir yogishi okibatida suv toshkini 1993, 1994, 1995, 2000, 2001 yillarda Yevropa davlatlarida xam kuzatilib, bunda nafakat moddiy zarar, balki xisoblab bulmaydigan ma’naviy zarar — insonlar ulimi yuz berdi.
Masalan, 1987 yilda Gruziyada 31 dekabrdan 1 yanvarga utar kechasi uzok vakt yokkan yomgir va kor natijasida (kor kalinligi 45 m.ni tashkil etgan) suv toshkini bulib, bunda kup odamlar xalok buldilar vaturli darajada jaroxat odsilar.Suv toshkini okibatida 200 kv km maydon suv ostida kodsi: shulardan 4400 turar joylar, 16 km temir yul, 1800 km avtomobil yuli, 200 km elektr tarmoklari tamoman izdan chikdi.Falokatdan kurilgan moddiy zarar usha davrda 300 mln. rublni tashkil etgan.
Shunga uxshash noxushliklar keyingi yillarda xam dunyoning turli burchaklarida sodir bulmoksa. Daryolardagi suvning okimiga teskari yunalishda esadigan kuchli shamol xam uni satxini kutarib yuboradi va natijada suv toshkini yuz beradi.Bu xildagi toshkin Leningradda Neva daryosida kuzatilgan.1997 yil noyabrda Vetnamda xam juda kuchli shamol okibatida suv toshkini bulib, katta mikyosdagi uyjoylar, moddiy resurslar suv tagida kolib, kupdankup odamlar xalok bulishgan.
Okar daryolarda suvlarning satxida muzliklar xosil bulishi va bu muzliklar yigilib suvning okimiga karshi tusiklar (tugon) xosil kilishi natijasida xam suv toshkini ruy beradi. Bu xildagi toshkin 1992 yilda korakalpogiston Respublikasida Amudaryo okib utadigan uchta rayonda kuzatiddi.Bu ofatning oldini olish uchun xamma omillar bajarila bordi va oxirokibatda xarbiy samolyotlar yordamvda tusik bulib turgan muz tugonlari portlatish yuli bilan yuk kilindi. Bunday xolatlardagi suv toshkinlari dunyo mikyosida juda teztez bulibturadi.
Suv toshkini kanallar va suv saklaydigan omborlarning turli sabablarga kura ishdan chikishi okibatida xam kuzatilishi mumkin. Umuman kanallar, suv omborlari — suv energiyasi, suv yullari xamda suvning uzvdan foydalanish maksadvda kuriladi. Xozirgi kuvda MDX davlatlarida suv sigimi 1 mln m³. dan ortikbulgan suv omborlari 1 mingga yakin bulib, ularning suv satxi 116000 km². ga teng. Xuddi shunga uxshash Uzbekistonda xam 53 ta suv saklaydigan omborlar kurilgan, ulardan 10 tasi kushni respublikalar chegarasvdajoylashgan. Jumladan kayrokkum, Rogun, (Tojikisgon), TuyaMuyin (Turkmaniston), Tuxtagul (Kdogiziston), Chordaryo (kozogiston) va boshkalarni misol kilib keltirish mumkin.
Respublikamizga tegishli bulgan suv omborlarida 55,5 mld M³.dan ortik suv saklanib, ular orkali asosan kishlok xujaligini suv bilan ta’minlab, katta iktisodiy samara olinadi. Lekin shu bilan birga bunday gidrotexnik inshootlar biror sabablarga kura buzilsa, saklanayotgan suvning ta’siri insonlarga, uy xayvonlariga, atrof-muxitga juda katta jiddiy zarar keltiradi.Jumladan, Chorvoksuv omborida 2,1 km³ suv saklanib, agar u buzilguday bulsa, undagi suv 8 m kalinlikda 46 km|soat tezlik bilan xarakatlanib, Toshkent shaxrining 3 ta: Bektemir, Xamza, Sergeli tumanlari batamom, boshka 3 ta — Mirobod, Mirzo Ulugbek va Yakkasaroy tumanlari esa kisman suv ostida kolib, u yerlarda yashayotgan fukarolar xayoti uchun xavf tugiladi.
Tunga uxshash katta xajmdagi suv TuyaMuyin suv omborida 5 km³.dan ortik, kayrokkum suv omborida esa 4 km³.dan ortik suv saklanib, mabodo biror sababga kura ombor kismlari talofot kursa, Jizzax, Sirdaryo, Samarkand, Buxoro viloyatlarini suv bosadi. Agar Tuxtagul suv ombori talofot kursa (unda 19 km³ suv saklanaDi) butun Fargona vodiysi viloyatlarini suv bosishi ex^imoli bor. Boshka suv saklash omborlari uchun xam shunga uxshash fikrlarni aytish mumkin.Shuning uchun suv saklaydigan omborlarni XER xil falokatlardan asrash uchun xamma turdagi omillar, extiyot choralari kurib kuyilgan bulishi zarur. Jumladan, birlamchi va ikkilamchi saklovchi platina kurish, xar bir platinalar temir bstonli korishmalardan tayyorlanishi va boshka saklovchi omillar belgilanishi zarur. Gidrotexnik inshootlar kuyidagi sabablarga kura buzilishi mumkin:

• 
  Kuchli tabiiy xodisalar okibatida: a) yer silkinishi; b) yer surilishi; v) kuchli sel kelishi, g) kuchli yomgir suvida yuvilib ketishi;
  

* Gidrotexnik inshoot jixozlarining eskirishi va tabiiy parchalanish okibatvda;
* Gidrotexnik inshootlarni loyixalashda va kurishda yul kuyiladigan xatoliklar okibatida;
* Gidrotexnik inshootlardan notugri foydalanish va koidalarining buzilishi okibatida.
Umuman suv toshkiniga karshi kullaniladigan omshshar kuyidagilardan iborat: daryolardagi suvning sarflanish darajasini oshirish, ya’ni uni taksimlash (daraxtzorlarga kuyib yuborish, suv okimiga karshi yerlarni kundalang kilib chukur xaydash va boshkalar) xamda daryo kirgoklarini kutarish xisoblanadi. Suv toshkini ofatidan xalkni uz vaktida ogox etish, fukarolarni, moddiy resurslarni va kishlok xujaligi xayvonlarini xavfsiz joyga evakuatsiya kilish xam eng muxim ishlardan xisoblanadi. Evakuatsiadan oddin xar bir fukaro uzi yashayotgan uylarni xavfsiz xolatda koldirishi (gaz, suv, elektr tarmoklarini uchirish, kerakli ish kurollarini uylarning yukori kavatlariga kuyishlari, deraza va eshiklarni maxkamlab berkitishlari zarur) va uzi bilan kerakli xujjatlarni, pullarni, xamda yegulik ozikovkat va ichadigan suvlarni olishlari zarur.
Suv toshkinida kolgan odamlar turli xavfsirashlarga berilmasliklari va suv okimi buyicha past satxli kirgok tomon suzishlari kerak. Suv toshkini paytida ma’lum kism odamlar (kutkaruvchilar) shu falokat xududida kolib, imkoni boricha kilinadigan ishlarni bajarishlari zarur. Ammo ular suv ostida kolgan ovkatlarni yemasliklari, suv ichmasliklari kerak. Yashash joylarida elektr jixozlardan foydalanmasliklari lozim, chunki elektr ta’minot simlari kullanganda kichik karshshshk bulishi natijasida yonginlar chikishiga olib keladi. Suv toshkini utib bulgandan keyin fukarolar uzlarining doimiy yashash joylariga kaytib kelib, toshkin okibatlarini bartaraf etish choratadbirlarini boshlab yuboradilar.Ular kuyidagilardan iborat:
* Suv bosgan joylardagi suvni chikarib tashlash va kuritish;
* Uylarning yertulalaridagi suvlarni chikarib tashlash;
• Toshkin natijasksa buzilgan joylarni: maishiyenergetik tarmoklarni, yullarni, kupriklarni va boshkalarni kayta tiklash;
• kayta tiklab bulmaydigan inshootlarni, uylarni yikitish va ularni tozalash;
• Ekinzorlarni suvdan tozalash.
Yukoridagi tadbirlar fukarolar muxofazasi shtabi va uningtizimlari boshchiligida xalkommasi ishtiroknda amalga oshiriladi.

Sel, uning xususiyatlari va talafotlari

Tog xududlarida kuchli yomgirlarning yogishi, muzlik va korlarning tez erishi natijasida xosil bulgan daryo toshkinlarini, tog yon bagrilarida nuragan tog jinsi bulaklarini suv okimi bilan tekislikka tomon okizib tushirilishi sel xodisasi deb yuritiladi.Sel okimi massasining taxminan 5060 foizi turli katgaliksagi tog jinsi yigindilaridan, usimlik va daraxg bulaklaridan iborat buladi.Sel okimining davomiyligi 0,52 soatdan 12 soatgacha, tezligi 58 m|s .dan 12 m|s .gacha yetishi mumkin, sel massasining zichligi esa 1,21,9 t|m³. ni tashkil etadi.

Bunday fizik kursatkichlarga ega okim juda katta kuch bulib, xalk xujaligiga sezilarli zarar keltiradi, okim yulida uchragan suv inshootlarini, yullarni, kishlok va shaxarlarni, boglarni, kupriklarni vayron kilib ketadi, ulkan maydonlarni loy, kum, tosh katlamlari bilan kumib tashlaydi.
Sel — arabcha suz bulib, toglik xududlardagi suv toshkini ma’nosini anglatadi.
Sel okimlari uzi bilan olib keladigan kattikzarrachalarining ulchamiga karab uch guruxga bulinadi:
* suvtoshli sellar;
* loykasellar;
* aralash sellar.
Yer yuzasida yuz bergan ofatli sellarga misol kilib, 1934 yilining yangi yil kechasi AkShning LosAnjelos shaxri atrofida kuzatilgan sel okimini kursatish mumkin. Shu kuni shaxarga yakin Kordelera togida kuchli yomgir yogib, uning mikdori 538 mm.ni tashkil etdi. Yomgir tinishidan sal oldinroktogdan katta tezlikda suv toshkini pastga xarakat kilgan. Bu suv toshkini 100 m masofagacha yoyilib, unga yakin bulgan ikki shaxar — Lya Kreket va Montero shaxarlariga katga talofot yetkazdi. Suv okimi tulkinining balandligi 6 m. gacha yetgach, uz yulida 500 ta kuprikni, bir kancha imoratlar va inshootlarni vayron kilgan, kanchadankancha odamlarni boshpanasiz koldirgan.
Markaziy Osiyoda 'eng kuchli sel okimlari kozogiston Respublikasining OlmaOta shakridan utuvchi, shaxar nomi bilan ataluvchi daryo vodiysida kuzatilgan.Masalan, 1921 yil 8 iyun kuni kechkurun yuz bergan sel okimi natijasida shaxarga olib kelingan tog jinslari 100 mingta vagonga jo bulgan. Bu ofat natijasida 400 dan ortik kishi xalok buldi. Sel okimining vujudga kelishiga toglik xududlardagi korlar va muzliklarning erishi, kuchli yomgir yogganligi sabab bulgan.
Olma Ota shaxri va uning atrofida juda kup marta talafotli sel okimlari kuzatilgan. Ulardan yana biri Medeo sel tugoni kurilgandan keyin, 1973 yil 15 iyul kuni ruy berdi. Shu kuni kuchli yomgir ta’sirida baland toglikdagi tabiiy kul tugonlarining buzilishi natijasida kuchli sel okimi xosil budsi.Bu okim taxminan 2 soat davom etib, uning sarfi 20003000 m³|s .ga yetgan va Medeo tugoniga 400000000 m³ sel massasi olib kelib tashlangan. Ertasi kuni sel kayta takrorlanganda Medeo seli tugondan oshib ketishiga atigi 6 m masofa kolgandi. Agar sel tugondan oshib xarakatlansa, OlmaOta shaxriga juda katta xavf tugdirishi mumkin edi. Shuning uchun buning oldini olish maksadida tugondagi suv asta sekin chikarilib yuborildi xamda tugonning balavdligi 150 m. gacha kutarildi.
Oxirgi 100 yil ichida Uzbekiston Respublikasi xududida 2500 dan ortik sel okimlari kuzatilgan.Bulardan 1400 dan ortigi loyka, 350 dan ortigi suvtoshli, 650 dan ortigi aralash sellardir. Respublikamizning Fargona vodiysi, Toshkentodsi xududlarida xam sel okimlari kuzatilib turiladi. Sel okimlari respublikamiz xududida kuprok baxor mavsumida va yozning birinchi oyida yuz beradi.Bunga sabab xududimiz joylashgan mintakaning tabiiy sharoiti bulib, baxor oylaridagi kuchli jala, yomgirlar, xaroratning issik kelishi, toglarda muzlik va korlarningtez erishi, daryo uzani kiyaligining 35° dan kattaligi, suv yigish maydonida zarrachalari boglanmagan bushok tog jinslarining mavjudligi asosiy omillardan bulib xisoblanadi.
Sel okimlarining oldini olish, ularga karshi kurashish, sel bulishi extimoli bor maydonlarni anikdash, ularni vujudga kelish sabablarini chukur urganish, atrof-muxitni muxofaza kilishning asosini tashkil etishda katta xalkxujalik axamiyatiga ega.
Shuning uchun sel xodisasini bartaraf kilish maksadida olib boriladigan ishlar ilmiyamaliy xulosalarga, choratadbirlarga asoslangan bulmogi kerak.