Ta 'Um maktablarining 9- sinfi uchun darslik sifatida tasdiqlagan

® Kapital (lotincha - bosh, asosiy) - sarmoya; o‘z egasiga daromad keltiruvchi jami vositalar va mablag‘lar. Ya’ni qiymat keltiruvchi, o‘zini o‘zi ko‘paytiruvchi qiymat; pul topuvchi pul.

2.
3.
4.
„Siyosiy tuzum“ va demokratik jamiyat iborasiga huquqshunos- likka oid fanlardan olgan bilimlaringizga asoslanib izoh boring. „Kuchli ikki partiyaviy tizim“ deyilganda nimani tushunasiz? Konstitutsiyaviy monarxiya nima?
XIX asming so‘nggi choragiga kelganda Buyuk Britaniyaning iqtisodiy taraqqiyotda yetakchilik mavqeyini yo‘qotganligi sabab- 1 ar ini izohlab boring.

@1. „Jahon ustaxonasi“ iborasini
islohotlar bo‘yicha referat yo-
2. Buyuk Britaniyada
itaniyaning ichki siyosati
Irlandiya mfairilkosi” °^иУ^ик Britaniya ichki siyosatidagi keskin bin - Irlandiya muammosi edl Irlandiyanrr^-ijaraga yer о lb kun ко ruvchi dehqonlan mho- yatda muhtojhkda yashardilar. Chunki yerlami Britaniya lendlordlan o‘zlariniki qilib olgan edilar. Ko‘pchilik irlandiyaliklar tirikchilik ko‘- yida Amerikaga ko‘chib ketdilar. Ochlik, o‘lim va ko‘chib ketish natijasida aholi soni kamayib ketdi.
1875-yilda Buyuk Britaniyaning parlamenti deputati, olsterlik protestant, yer egasi Parnell Irlandiyaga muxtoriyat huquqi berilishi haqida qonun qabul qilishni (gomrul) talab qildi. Shuningdek, u ija- raning qat’iy bo‘lishi, ijara haqining insof bilan olinishi va ijaraga olingan yeming qo‘ldan qo‘lga erkin o‘tishini ko‘zda tutuvchi agrar islohotni amalga oshirishni talab qilgan hamjamiyat - Irland muxo- lifat guruhini o‘z atrofiga birlashtirdi.
Parnell rahbarlik qilgan muxolifat nufuzli kuchga aylandi. Irland dehqonlarining „Yer-suv ligasi“ nomli ommaviy tashkiloti shu muxo- lifat tayanchi bo‘ldi. Ijarachilaming yerdan haydalishiga javoban „Yer-suv ligasi“ Irlandiyadagi katta yer egalariga qarshi ommaviy terror boshlab yubordi. Ayni paytda, Britaniya tovarlariga boykot ku- chaydi.
Buyuk Britaniya hukumati 1881-yilda irlandlarga gomrul o‘miga „Yer-suv akti“ni taklif qildi. Unda 15 yil muhlatga ijara miqdorini adolat bilan belgilaydigan va ijarachiga o‘z yer maydonini boshqa bir shaxsga o‘tkazish huquqini beradigan komissiya tuzilishi ko‘zda tutilgan edi.
Irland „Yer-suv ligasi“ bu tartibga qarshi chiqdi va boykot- ni kuchaytirib, britaniyalik pomeshiklarni qo‘rqitish kompaniyasini boshlab yubordi va gomrulni talab qildi. Bunga javoban hukumat ta’qibni kuchaytirdi. Parnell qamoqqa olindi. ^er-suv ligasi“ ta- qiqlab qo‘yildi. *
Buyuk Britaniya hukumatining bu xatti-harakatlari yonib tur- gan olovga yog‘ quyish bo‘ldi, xolos. Irland dehqonlari Parnell- ning da’vati bilan britaniyalik lendlcrdlarg?t ijara haqi to‘lashdan bosh tortdilar. Taqiqlangan „Yer-suv iigasi“ o‘rniga „Xotin-qizlar yer ligasi“ tuzildi. U bilan bir qatorda, „Oy yog‘dusi bahodirlari“, „Oq o‘g‘lonlar“, „Yengilmas botirlar“ kabi millatchi jangovar irland tashkilotlari paydo bo‘ldk^
Irlandiyada ochiqdan ^chref fuqarolar urushi xavfi kuchaydi. Shun- dan keyin Buyuk Britaniya hukumati Parnell va uning tarafdorlariga kelishishni taklif qihfc 1881-yilda Pantell bilan tuzilgan bitimga mu- vofiq, irland ijarachi dehqonlari ijara haqi to lashm davom ettinshlan ya boykotni to'xtatishlari, katta yer egalari esa ijarachilaming qarzini kechrb yubonsh an loztm edt
Biroq Parnell tutgan kehshuvchihk yo h Irlandiyadagi mayda ter­rorchi guruhlami faollashtirib yubordi. 1882-yilda Dublinda Irlandiya ishlari bo‘yicha stats-sekretar va Irlandiya lord-hokimi o‘ldirildi. Bri­taniya tomonidan ta’qib va politsiya terrori boshlandi. Bunga javoban irland qishlog‘ida yangi terrorchilik to‘lqini ko‘tarildi.
Oxir-oqibatda, 1886-yilda hukumat gomrul berishga qaror qildi. Biroq parlament uni rad etdi.
Shunday sharoitda Irlandiya burjuaziyasining bir qismi Irlandiya- ga muxtoriyat berilishi talabi bilan chiqdi. Irlandiya burjuaziyasining savdo-sanoat doiralari manfaatini ko‘zlovchi qismi esa Irlandiyaning iqtisodiy mustaqilligini ta’minlashga qaratilgan birmuncha keskin ta- labni o‘rtaga tashladi.
Ushbu guruhning rahbari A. Griffit 1905-yili „Shinfeyn" („Biz o‘zimiz“) partiyasini tuzdi. U Irlandiya mustaqil parlamenti tuzish tashviqotini olib bora boshladi. Britaniya tovarlarini boykot qilish yanada kuchaydi.
Hukumat 1912-yilda parlamentga yana gomrul haqidagi qonun loyihasini taqdim etishga majbur bo‘ldi. Biroq parlament yana uni tasdiqlamadi. Natijada, Irlandiyada siyosiy ahvol nihoyatda keskin- lashdi.
Biroq boshlanib ketgan jahon urushi parlamentni gomrul haqidagi qonunni tasdiqlashga majbur etdi. Chunki urush davrida ichki siyosiy barqarorlik havodek zarur edi. -
1911-yilda Buyuk Bfritaniyada parlament islo-
qabul qilindi. Bu qo-
1911-yilgi parlament hoti to‘g‘risida>i'
islohoti
nun parlamentning yuqori palatasi - Lord- lar palatasining ^eto huquqlarini chekladi. Endi parlamentning quyi - Jamoa palatasi bir qonun loyihasi­ni 3 marta ma’qullasa, u Lordlar palatasi tomonidan tasdiqlanmasa ham qonun kuchiga ega bo‘ladi^n bo‘ldi. Lordlar palatasi moliya masalalarini ham hal^tishdan chetlatib qo‘yildi. Parlamentning va- kolat muddati 5 yil etib Ijelgilandi. Deputatlarga maosh joriy etildi.
Buyuk Britaniya fhehnatkashlari o‘z haq-huquqlari uchun doimo kurash olib borganlar Buyuk Britaniya ishchilar harakatida tred-yu- nionlar kasaba-nyushmalan) katta rol oynagan. Tred-yumonlarga a zo bo Iganlar som ham yildan yilga oshib borgan.
^ВиУ“^к Britaniya tred-yunionlari kurashning par­...... . . ^y° ^{lmI 1}“^1а8“^1аг. Qonun tshchtlarga
ish tashlash huquqim bergan. Biroq ish tashlash davom etgan kun- larda korxonalar ko‘rgan zarar tred-yunionlar hisobidan undirilar edi.
Bu qoida amalda ish tashlashni kurash usuli sifatida yo‘qqa chiqarar edi. Tred-yunionlar o‘z partiyalarini tuzishga qaror qildilar. Bu partiya 1900-yilda tuzilgan va u 1906-yildan boshlab Leyborist- lar partiyasi deb atala boshlandi.
Leyboristlar partiyasi parlament yo‘li bilan ishchilar manfaatini himoya qilishni o‘z maqsadi, deb e’lon qildi. Liberallar hukumati rahbari D. Lloyd-Jorj „Leyboristlar partiyasining tuzilishi Liberallar hukumatining xatosi“, deb afsus bilan qayd etgan edi. Leyboristlar partiyasi birinchi parlament saylovidayoq 29 ta deputatlik o‘rnini egalladi.
Iqtisodiy taraqqiyot sur’atining pasayishi zarur iste’mol mahsulot- larining narxi ko‘tarilishiga olib keldi. Bu esa ishchilami ish tash- lashga majbur etdi. Eng yirik ish tashlash 1911-yilda yuz berdi. Ko‘mir qazuv chi laming 6 hafta davom etgan ish tashlashi hukumatni zarur choralar ko‘rishga majbur etdi. Chunonchi, „Ish haqi minimumi to‘g‘risida“gi qonun qabul qilindi. Unga ko‘ra, ish tashlashlar vaqtida korxonalar ko‘rgan zaraming tred-yunionlardan undirilishi taqiqlandi.
Ishlab chiqarish jarayonida baxtsiz hodisa tufayli jabrlanganlar- ga korxona egalari hisobidan nafaqa to‘lash belgilandi. 70 yoshga to‘lgan kishilarga pensiya tayinlandi. Konchilar uchun 8 soatlik ish kuni belgilandi. Kasallik va ishsizlik sababli sug‘urta to‘lovi joriy etildi.
Bir so‘z bilan aytganda, Buyuk Britaniya hukmron doiralari Bi­rinchi jahon urushi arafasida ichki siyosiy mS^nmolami yumshatish- ga va xalqni jipslashtirishga muvaffaq bo‘ldilar.