x
П
b)
j{l+ sin x )d x = (x-cosx)\* =(n-cosn)-(
0
-cos
0
) = я +
1
+ l^ n +
2
;
0
5
dx
5
—
5
c) f /
= f (4 +
x)~*d(4
+ x) = 2 ^ 4 + у I = 2 (>/9- 7 4 ) = 2;
0 v 4 + x
J0
b
d)
\ e - 2ldx = - - e - lx\
= - I (e° - e2)
= —
.
_J,
2
L'
2
2
10.2.
Aniq integralni bo‘ laklab integrallash. Nyuton-Leybnits formulasiga
ko‘ ra aniq integral bilan aniqmas integral orasida bogManish mavjud. Shu sababli
boMaklab integrallash usulini aniq integrallami hisoblashda ham tatbiq qilish
mumkin.
Faraz qilaylik,
u(x)
va
v(x)
funksiyalar
[a;b]
da uzluksiz hosilalarga ega
boMsin. U holda
(u v) - u
V+
uv
boMib,
u(x)v(x)
funksiya
u ’(x)v(x)+u(x)v '(x)
uzluksiz funksiyaning boshlangMch
b
funksiyasi boMadi. Nyuton-Leybnits formulasiga kolra
J
(uv
+
uv)dx
= (wv)|*.
a
278
Bundan
^ u V d x -
(wv)|* -
^u'vdx
kelib chiqadi. S o ‘ngra
uvdx=udv
va
a
a
и vdx=vdu
ekanligini e’ tiborga olsak, natijada
b
b
J
udv = (j
4
v)fa- j v d u
(2)
a
a
aniq integralni bolaklab integrallash formulasi
hosil boMadi.
* 7 2
10.35-misol.
J
xcosxdx
integralni hisoblang.
0
Yechish.
Bunda
u= x, dv=cosxdx
deb olsak,
du=dx, v=sinx
hosil bo‘ ladi.
Demak, (2) ga ko‘ ra
я/2
я/2
| ^rcos JKc/xr= ( jrsin Jt)|^
J
sin
xdx = — +
cos
x я
/2
ft
r\ ft
— 2
„ = ---- cosO = -------
10.3.
Aniq integralda o‘zgaruvchini almashtirish.
A ytaylik,/fo) funksiya
[a;b]
kesmada aniqlangan va uzluksiz bo‘ lsin.
10.36-teorema.
Agar
f(x)
funksiya
[a;b]
da uzluksiz,
x=
funksiya [<
a;/J]
kemada uzluksiz differensiallanuvchi,
x=
funksiya qiymatlari to'plami
[a;b]
kesmadan iborat hamda
(pfa)=a, (pfp)=b
boMsa, u holda
ь
p
|
JXx)dx
= J
f(
(3)
a
a
tenglik o ‘rinli bo‘ ladi.
Isbot.
0
ffx)
funksiya [
a;b
] da uzluksiz boMgani uchun shu kesmada u
boshlangMch funksiya
Ffx)
ga ega. Shartga ko'ra
(pfa)=a,
boMganligi
sababli Nyuton-Leybnits formulasiga ko‘ ra
r
p
j
f(x )d x = F (b ) - F ( a ) = F(
= J
dF(
=
“
a
P
P
=
\F \
= |
f((p{t))(p\t)dt.
279
Shuni ta’ kidlash kerakki, aniq integralni o'zgaruvchilami almashtirish usuli
bilan hisoblaganda integral ostidagi ifoda bilan bir qatorda integrallash chegaralari
ham o‘ zgaradi. ♦
i
10.37-misol
JVT
- x ' d x
hisoblang.
о
Yechish.
Bu integralda
x=sint
almashtirishni bajaramiz. U holda
x=sint
Я
funksiya yuqoridagi teoremadagi barcha shartlami [0 ; —] kesmada qanoatlantiradi
va
dx=costdt, a=
0 da
a=0,
6=1 d a /?=л/2. Demak, (3) formulaga ko'ra
£
ж
я
j
y j l - x 2dx =
| V l - s i n 2/ cos
tdt
= jc o s 2
tdt
= | j — + —c o s
I t
p =
0
0
0
0 ^ 2 2
J
A
1 •
= ( - / + — sin
It)
2
4
я
/2
r dx
10.38-misol.
j=r
ni hisoblang.
(J 1 +
\/X
Yechish. x = f
deb o'zgaruvchini almashtiramiz, u holda
dx=2tdt
va a= 0 da
t/=yfa
=0,
b=9
da
tf= \fb
=3 bo'ladi. (3) formulaga ko'ra
r
dx
- I Г— = 2 f Г i ___l _ 'b
О
*—
+
S
i 1
1 + r
) * T *
0
{
l + ( /
x/i
С
COS
X
10.39-misol.
— 7
- dx
ni hisoblang.
ж / б s m *
Yechish.
sinx=t
deb almashtirish bajaramiz. U holda
cosxdx=dt,
tj-sin{n/6)=\/2, t
2
=sin(n/
3
)= -v/ з /2 bo'ladi. (3) formulaga asosan
* /3
.
Тз/2
-’d t = — L
= i | 16_ i ^ | = s
r
C O SX ,
,
1
43
I f
1 6 \
J
—т ~ск=
f r V / = ---- -
= - 1 6 - —
J
l6
sm5x
J2
4/ 1/2
4 {
9 )
Mashq va masalalar
Nuyton-Leybnits formulasidan foydalanib, aniq integralni hisoblang ( 1-8 ):
280
\ 0 -l.fi(2 x + sln2x)dx
10-2.
f * z 2x - Sxdx.
10
- S - i r i g d x .
10
- 6 . 1 , ' j g d z
1 ° ' 7-
^
1° ' 8-Ji V 4 x - 2 dx
Trigonometrik funksiyalaming integrallarini hisoblang (9-14):
/
П
10-9.C (c o s
3
x - - c o s x ) dx.
10-10. D
—--------
J °
V
4
)
J- sin 2x - s in * x
7
dx
10-11.
jn t g 2x dx.
10-12.
fn
—
7
- l- c o s
6
x
10-13. / j * - ^ d x .
10-14./ 02 c o s3
n
Ratsional kasrlami integrallang (15-18):
г
3
d *
1 n
1 0 - 1 5 . P - f - .
10-16.
X2+X
J l * 3 + * '
10-17./s i ^ d x
10-18. J,3 -
-
.
3 * “ 2
J 1 x 2+ 6 x + 1 0
0 ‘zgaruvchini almashtirish usulidan foydalanib hisoblang (19-22):
Ю-19
1 0 -2 0 ./1
J 0
e z + l
J - 1 V 5 - 4 X
10-21.
C 6-% = .
10-22./7
d*
x+V x
J - 1
X + t y x '
'
' ■ ' - 1 1 + V x + l '
B o‘ laklab integrallash usulidan foydalanib hisoblang (23-26):
10-23.
f ° t x e - xdx.
10-24. /„2 1п(*2
+
4)dx.
Ю-25 / ^ d x .
10-26.
/Д 9 * 2
1п(дт + 2)d*.
10-27.
f ( x
) funksiya [a ;b ] da uzluksiz boMsin. U holda bu funksiya har
qanday [x,
b
] с [a, b], a < x <
b
kesmada integrallanuvchi va uning integrali x ga
bog liq boMadi:
F(x) = fx f ( t ) d t .
Bu quyi chegarasi o ‘zgaruvchi boMgan aniq
integral deyiladi. F '(x ) ni toping.
10-28.
C - d x
= In 2 integraldan foydalanib, lim
(—
+ — H----- h
1
x
n-> oo V n+1
n + 2
) = In 2 tenglikni isbotlang.
n + n /
281
10-29 Jo
т Ь dx
integraldan
foydalanib,
\ m n
+ -
+
= ~ tenglikni isbotlang.
10-30.
[a, b
] kesmada uzluksiz bo‘lgan har qanday
f ( x
) funksiya uchun
ushbu
f { x ) d x
= / j 7
f ( a
+
b — x )d x
tenglik o'rinli ekanligini isbotlang.
10-31. [a,
b
] kesmada uzluksiz bo'lgan har qanday
f ( x
) funksiya uchun
ushbu / дЬ
f ( x ) d x = (b
—
a)
J 1 / ( a + (b — a ) x ) d x tenglik o'rinli ekanligini
isbotlang.
10-32. Aytaylik
f ( x )
funksiya [—
I,
J] kesmada uzluksiz bo'lsin. a) agar / ( x )
funksiya toq bo'lsa, u holda
J^(f ( x ) d x
= 0; b) agar / ( x ) funksiya juft bo'lsa, u
holda
f ( x ) d x =
2
j^ f ( x ) d x
ekanligini isbotlang.
282
XI BOB. XOSM AS IN TEG R A LLA R
[д.Л] oraliqda b e r i l g a n / ^ funksiyaning aniq integrali tushunchasini kiritib
batafsil o ‘ rgandik. Shuni ta ’ kidlab o ‘ tish kerakki, in te g ra tin g bayonida oraliqning
chekliligi v a
f(x)
ning chegaralanganligi bevosita ishtirok etdi.
Endi a w a lg i integral tushunchasini m a’ lum m a'n olarda umumlashtirish
imkoniyati bormikan degan savol tug'uladi. Albatta, umum lashtirish shunday
boMishi kerakki, natijada Rim an integralining asosiy xossalari o ‘ z kuchini saqlab
qolsin. B a ’zi hollarda aniq integral tushunchasini cheksiz oraliqda aniqlangan
funksiya yoki chegaralanm agan funksiya uchun u m um lashtirishgato‘ g ‘ ri keladi. B iz
hozir ana shunday um um lashgan (yoki xo sm as) integrallam i kiritam iz va
oMganamiz.
1-§. Integrallash sohasi chegaralanmagan xosmas integral
ffx)
funksiya [a;+oc) cheksiz oraliqda aniqlangan boMib, uning har qanday
[a ; t] chekli qism ida integrallanuvchi boMsin, y a ’ ni ixtiyoriy
t
( t > a ) uchun ushbu
fa f ( x ) d x
integral m avjud boMsin. Bu integral berilgan / ( * ) funksiya uchun faqat
t
E
[a,
+ 00) o Lzgaruvchining funksiyasi boMadi: F ( t ) =
J * f(x )d x .
11.1-ta’rif
F ( t ) =
f * f ( x ) d x
funksiyaning
t
->
+00
dagi holatiga
f ( x )
funksiyaning
[a;+oo) oraliqdagi
xosmas integrali
deyiladi va u
\ * ° °
Do'stlaringiz bilan baham: |