Т ш ш n a V mama w j ш ш a f t

Falsafa
Ijtimoiy falsafa
“borliq”
“ijtimoiy borliq”
“taraqqiyot”
“ijtimoiy taraqqiyot”
“bilish”
“ijtimoiy bilish”
“ong”
“ijtimoiy ong”
“evolyutsiya”
“ijtimoiy evolyutsiya”
“revolyutsiya”
“ijtimoiy inqilob”
K o‘rinib turibdiki, falsafiy tushunchalar ijtimoiy-falsafiy tush- 
unchalarga nisbatan universaldir. Shuningdek, bunday nisbatni har 
ikki fan tomonidan asoslangan qonunlardan ham bilish mumkin:
Umumfalsafiy qonunlar
Ijtimoiy falsafa qonunlari
0 ‘zaro aloqadorlik qonuni
Ijtimoiy ong va ijtimoiy borliqning 
o‘zaro tasiri qonuni
Inkorni inkor qonuni
Ijtimoiy evolyutsiya va vorislik 
qonuni.
Miqdor va sifat o‘zgarishIarining 
aimashinuvi qonuni
Ijtimoiy struktura miqdoriy o‘zga- 
rishlarining ijtimoiy tuzum 
o‘zgarishlariga olib kelishi qonuni
Demak, falsafa tomonidan asoslangan umumfalsafiy qonunlar- 
ga tayanib, ijtimoiy falsafa, ijtimoiy jarayonlarga aloqador qonun- 
lami tadqiq etadi. Shuningdek, umumfalsafiy qonunlaming ijtimoiy 
hayotda qanday namoyon bo'lishini asoslaydi.
Ijtimoiy falsafaning yana bir hususiyati shuki, u jam iyatni tad­
qiq etish bilan birga, jam iyat to‘g ‘risidagi fanlam ing yutuqlariga 
tayangan holda ijtimoiy-falsafiy dunyoqarashni shakllantirishga 
alohida e ’tibor beradi. Ijtimoiy falsafaning bilishga doir tushuncha­
lari (jamiyat, ijtimoiy borliq, ijtimoiy munosabat, ijtimoiy taraqqi­
yot, industrial jamiyat, postindustrial jam iyat, xalq, millat, shaxs 
va h.k.) hayotda ko‘p qoMlaniladigan tushunchalardir. H ar bir ijti­
moiy fan albatta bu tushunchalardan o'zining o ‘rganish predmetini 
tavsiflashda foydalanadi.
Ijtimoiy falsafa tushunchalari umumbashariyligi va teran maz- 
mundorligi bilan ajralib turadi. Ijtimoiy falsafa barcha ijtimoiy va
13

---

gum anitar fanlarga, xususan, sotsiologiyaga y o ‘nalish beradigan 
m etodologik asos b o 'lib xizm at qiladi. Ijtim oiy falsafa ijtimoiy 
fan vakillarining e ’tiborini ijtimoiy organizm ning normal faoliyat 
k o ‘rsatishida har bir a ’zo (elem ent) ning qanday rol o ‘yrmshiga, ij­
tim oiy taraqqiyotning bosh maqsadi nim adan iborat ekanligiga qa- 
ratadi.
Sotsiologik tushunchalar esa konkret va ilmiyligi bilan ajralib 
turadi. Chunonchi, sotsiologik tushunchalar(sotsial struktura, sotsi- 
al strafikatsiya, ijtimoiy harakat, ijtimoiy rol, ijtimoiy makon, mo- 
billik, deviant xulq-atvor, ijtim oiy jarayon, ijtimoiy birlik, ijtimoiy 
institut va h.o.) alohida olingan konkret jam iyatning turli tomonlari 
to ‘g ‘risida ilmiy bilim lar beradi. B oshqacha qilib aytganda, ijtimoiy 
falsafa jam iyatning eng um um iy tomonlarini yaxlit holda bilishga 
imkon bersa, sotsiologiya konkret jam iyatning doizarb muammo- 
larini hal etishga, uning rivojlanish istiqbollarini oldindan ko'rish- 
ga, sotsial m uam m olam i oqilona hal etishga imkon beradi.
A gar sotsiologiya fan sifatida am aliy vazifalam i hal etishni 
o ‘z oldiga m aqsad qilib qo'ysa, ijtimoiy falsafa dunyoqarash aha- 
m iyatiga ega bo‘lgan m uam m olam i hal etishni, “um um an jam iyat 
nima?”, “jam iyat taraqqiyotining asosini nim a tashkil etadi?” sin- 
gari savollarga javob berishni o ‘z oldiga m aqsad qilib qo‘yadi. Ijti­
moiy falsafa va sotsiologiyaning o ‘zaro munosabati um um iylik va 
alohidalikning o‘zaro munosabati singaridir.
R us faylasufi S.V.Sokolov ijtim oiy falsafa va sotsiologiya 
o ‘rtasidagi farqni quyidagicha ifodalaydi: “sotsiologiya ijtimoiy 
institutlam i o‘rgansa, ijtimoiy falsafa esa bazis va ustqurmani tad- 
qiq etadi” 1. M asalan, um um iy sotsiologiya jam iyatni ijtim oiy tizim 
sifatida o ‘rganadi, uningcha undan um um iyroq b o'lgan qandaydir 
tizim m avjud emas. Lekin bu tizim turli-tum an kichik tizimlardan: 
ijtimoiy guruhlar, birlashmalar, korporatsiyalar, hududiy birlash- 
malar, institutlar va boshqalardan tashkil topgan2. Sotsiologiya
1 
Соколов C.B.
Социальная философия: Учеб. пособие для вузов. - М.: 
ЮНИТИ-ДАНА, 2003. С.83.
2 
Qarang: Шилз Э.
Общество и общества: макросоциологический подход // 
Американская социология. Перспективы, проблемы, методы. М., 1972.
14

---

asosiy e ’tibom i ijtimoiy tizim ning ana shu elem entlariga qaratadi. 
U lam ing jam iyatdagi konkret o ‘m ini tahlil qiladi. Ijtim oiy falsa­
fa uchun boshqacha xususiyat xos. Ya’ni u xususiy elementlardan 
um um iy tizim ga xos bo‘lgan jihatlam i, qonuniyatlarni aniqlash 
pozitsiyasida turadi.
Ijtim oiy falsafa va sotsiologiya o ‘rtasidagi m uayyan farqlami 
quyidagi jadval asosida ifodalash mumkin:
Ijtimoiy falsafa
Sotsiologiya
inson tabiati
ijtimoiy fe’l-atvor
inson omili
ijtimoiy mavqe, ijtimoiy rol
ijtimoiy ong
ijtimoiy fikr
ijtimoiy beqarorlik
deviant xulq-atvor
Yuqorida keltirilgan har ikki fan tom onidan eng k o ‘p qo‘llani- 
ladigan tushunchalar nisbiy taalluqli likka ega. Sotsiologiya fani ijti­
moiy falsafa kategoriyalaridan o ‘zi o'rganayotgan ijtim oiy obyekt- 
ni keng miqyosda, toMaroq tavsiflashda foydalanadi. 0 ‘z navbatida 
ijtimoiy falsafa ham o ‘rganilayotgan m asalaning m uayyan detallar- 
ini aniqlashda, yoki konkret hodisalarda yashiringan umumiylikka 
aloqador qonuniyatlarni aniqlashda sotsiologiyaning kategoriyalar- 
iga m urojaat qilishi mumkin. Sotsiologiya fani o ‘rganadigan masala 
ham m a vaqt ijtimoiy falsafa predm etidan k o ‘ra makon va zamonda 
ko‘proq chegaralanganligi bilan xarakterlanadi. M asalan, faylasuf 
ijtimoiy o ‘zgarishlar sababini ijtimoiy ongdan qidirsa, sotsiolog esa 
muayyan guruhning yoki jam oatchilikning fikriga o ‘z e ’tiborini qa­
ratadi. Yoki ijtimoiy muhitning insonga ta ’siri m asalasida faylasuf 
asosiy e ’tibom i muayyan sivilizatsiya, form atsiya yoki ijtimoiy-si- 
yosiy tuzum ga qaratsa, sotsiolog asosan aniq bir jam iyatning hola- 
ti, jam oadagi ijtimoiy ahvolga, uning shaxs fe ’l-atvoriga ta ’siridan 
qidiradi.
H ar b ir alohidalikda umumiylik va o ‘ziga xoslik bor. Ijtimoiy 
falsafa o ‘zining butun e ’tiborini alohidalikdagi um um iylikka qara­
tadi. H ar bir xalq, mamlakat yoki konkret jam iyat taraqqiyoti qan- 
chalar noyob, o ‘ziga xos v a betakror b o'lishiga qaram ay o ‘zida
15

---

umumbashariylik, um um iylikning muhim belgilarini mujassam- 
lashtiradi. A na shu umumiy jih atlar qanchalik toMaroq, yaqqolroq 
nam oyon b o ‘lishi bilan yaxlit jahon ham jam iyatining shakllanishi, 
um um iy tinchlik va totuvlikning qaror topishi uchun qulay imkoni- 
yatlar vujudga kela boshlaydi.
Shuningdek, ijtim oiy falsafa tarix fani bilan ham uzviy aloqador- 
likka ega. Tarix fani jam iyat “avtobiografiyasini”, uning o ‘tmishini, 
konkret tarixiy jarayonlam i tadqiq etadi. Am m o tarixiy jarayonlar 
silsilasidagi umumiy qonuniyatlarni aniqlashni o ‘z oldiga maqsad 
qilm aydi. Ijtim oiy falsafa tarix fani to ‘plagan m a’lumotlami analiz, 
sintez, umumlashtirish, mavhumlashtirish y o ‘li bilan jam iyat taraq- 
qiyotining sabab-oqibat ko‘rinishidagi qonuniyatlarini, ijtimoiy ta- 
raqqiyotning um um iy y o ‘nalishini aniqlashga harakat qiladi.
Ijtim oiy falsafaning siyosatshunoslik fani bilan aloqadorligi 
shunda ko‘rinadiki, siyosatshunoslik uchun siyosat, siyosiy hokimi- 
yat va uning amal qilishi, davlat, siyosiy tizim kabi tushunchalar 
asosida siyosiy boshqaruv m asalalarini tadqiq qiladi, ijtimoiy falsa­
fa bu masalalarga ijtim oiy m unosabatlam ing, ijtimoiy strukturaning 
bir qism i sifatida yondashadi. Siyosatshunoslik fani aniqlab ber- 
gan siyosiy jarayonlarda amal qiladigan qonuniyatlam ing umum- 
ijtimoiy qonuniyatlar bilan aloqadorligini aniqlash ijtimoiy falsafa 
uchun muhim hisoblanadi.
Shuni alohida ta ’kidlash kerakki, barcha ijtimoiy masalalami 
tadqiq qiluvchi fanlar m a’lum nia’noda ijtimoiy-falsafiylashgandir. 
U lar o ‘rganilayotgan har bir jarayonni a w a lo um um ijtim oiy o ‘rni 
va ahamiyatini ko‘rsatishga harakat qiladi. Buni ijtimoiy falsafa­
ning har bir alohida ijtimoiy fanga m a’lum m a’nodagi metodologik 
ta ’siri deyish mumkin.