T oshkent axborot texnologiyalari universiteti

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 427 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
Radioaktivlik.

, 

, 

– nurlar. Beqaror kimyoviy elementlarning, o‘z - o‘zidan 
zaryadlangan zarrachalar yoki yadrolar chiqarib, boshqa tur ximiyaviy elementlarga 
aylanish xususiyati - radioaktivlik deyiladi. Radioaktivlik Anri Bekkerel, tomonidan 1896 
yilda kashf qilingan. U Uran tuzlarining lyuminestsent xususiyatlarini tekshirayotib, ularni 
fotoplastinkalarga ta’sirini sezib qolgan va Uran tuzlari o‘z o‘zidan alohida nur chiqaradi va 
bu nurlar tashqi muhit shart-sharoitlariga, ya’ni harorat, bosim va yoritilganlikka mutlaqo 
bog‘liq emasligini ta’kidladi. Bu ishlarni Per va Mariya Kyurilar davom ettirib, 1998 yilda 
ikkita yangi radioaktiv elementni kashf qildilar. Bular Poloniy 
va Radiy
elementlari edi. Yangi nurlanish hosil qiluvchi bunday moddalar 
radioaktiv moddalar
va 
jismlarning (zarrachalar ko‘rinishda) nurlar chiqarish xususiyati 
radioaktivlik
deb ataldi. 
Radioaktiv moddalar magnit maydoniga (M.Kyuri bajargan) joylashtirilganda, ular 3 turga 
ajralib ketishi ma’lum bo‘lib qoldi.
 
Keyinchalik o‘tkazilgan tadqiqotlarga ko‘ra, 

- zarrachalar geliy 
yadrosining oqimidan iborat, 

- zarrachalar tez uchib chiquvchi elektronlar oqimidan va 

- 
nurlar qisqa to‘lqin uzunlikdagi 
elektromagnit to‘lqinlardan iborat 
ekanligi aniqlandi. Bu zarrachalar juda kuchli ionlantirish xususiyatiga ega, masalan 

- 
zarracha havoda 10
5
juft ion hosil qiladi. 
Radioaktiv yemirilishda, yemirilayotgan yadro 
ona yadro
va yangi hosil bo‘lgani esa 
bola yadro
deb ataladi. Biror 
dt
vaqt oraligida yemirilgan yadrolar soni 
dN
shu vaqtga va 
boshlang‘ich radioaktiv yadrolar soniga proportsionalligidan yemirilish qonuni topilgan, 
ya’ni: 
va bu ifodani integrallab, quyidagi tenglamani hosil qilamiz: 
Boshlang‘ich paytdagi atomlar miqdorining yarim yemirilishga ketadigan 
vaqti moddalarning 
yarim yemirilish vaqti
(T)
deyiladi va quyidagicha aniqlanadi: 
va bundan 
, 
Hozirgacha ma’lum bo‘lgan moddalarning yarim yemirilish davri 3

10
-7
s dan
5

10
15
yilgacha bo‘lgan oraliqqa mos keladi. 
Tajriba yo‘li bilan radioaktiv yemirilishda zaryad va massaning saqlanish qonunlari 
bajarilishi isbotlangan. Demak, moddalarning
0
226
88
P
 
a
R
226
88


4
2
He
]
)
1
10
(
[
0
3
A




Ndt
dN



T
e
N
N



0
0
2
1


693
,
0
2


n
T


---