T oshkent axborot texnologiyalari universiteti

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 426 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
;
Bunday ta’sirlashuv orqali nuklonlarning biri ikkinchisiga yoki ular o‘rin 
almashinishlari mumkin. Demak, proton virtual mezon chiqarib, neytronga aylanadi yoki 
neytron mezonni yutib, protonga aylanadi. Bu jarayonlarning barchasi tajribada 
tasdiqlangan. 
Yadro reaktsiyalari 
Atom yadrosining elementar zarrachalar yoki boshqa yadrolar bilan ta’sirlashib, 
boshqa tur yadroga aylanishi, yadro reaktsiyalari orqali amalga oshadi. 
X
yadro bilan (
a
) 
zarracha ta’sirlashganda 
Y
yangi yadro va yangi (
b
) zarracha hosil bo‘lishi quyidagi chizma 
orqali amalga oshadi:
, 
va bu quyidagicha ifodalanadi:
Yadro reaktsiyalarida 
a
va 
b
zarrachalar neytron (
n
), proton (
r
) va ba’zi 
yadrolardagi 
– zarrachalar va – fotonlar bo‘lishi mumkin. 
Yadro reaktsiyalarida energiya chiqishi yoki yutilishi kuzatiladi. 
Tez sodir bo‘lmaydigan yadro reaktsiyalarini ikki bosqich bilan amalga oshirish 
mumkinligi 1936 yilda N. Bor tomonidan aniqlangan. Bunda murakkab yadro, ya’ni 
kompaund yadro
deb ataluvchi oraliq yadro 
P
paydo bo‘ladi: 
, 
Agar 
a 
= 
b
bo‘lsa, sochilish, ya’ni 
Ye
a 
= 
E
b
elastik sochilish va 
noelastik sochilish 
reaktsiyalari kuzatiladi. 
Murakkab yadro, yashash vaqti (
sek.) davrida yemirilib, boshqa 
YA turdagi yadroga aylanishi mumkin. 
Yadro reaktsiyasi, birinchi bo‘lib 1919 yilda E.Rezerford tomonidan amalga 
oshirilgan. Azot atomlari 
– zarrachalar bilan bombardimon qilinganda, kislorod atomi va 
yana bitta proton hosil bo‘lgan: 
yoki
, 
1938 yilda
Nemis olimlari O.Gan va F. Shtrassmonlar
uran yadrosiga neytronlar 
dastasini yog‘dirganda yadroning ikkiga bo‘linishini kuzatganlar. Bunda bariy va lantan 
hosil bo‘lishikuzatilgan. Keyinchalik 80 taga yaqin har xil yadro parchalari hosil bo‘lishi 
aniqlandi. Yadro har bir bo‘linishda – 2,5 ta neytron hosil qiladi: 
0



P
P
0



n
n
в
Y
a
X



Y
в
a
X
)
,
(


,

в
Y
П
a
X




в
а



12
14
10
10




1
1
17
8
4
2
14
7
P
O
N




17
8
14
7
)
,
(
O
P
N


---