T oshkent axborot texnologiyalari universiteti

5.
 
Kristallarda elektronlarning umumlashuvi 
6.
 
Energetik sohalar hosil bo’lishi 
7.
 
Valentlik va o’tkazuvchanlik zonasi 
8.
 
Zonalar nazariyasi bo’yicha o’tkazgichlar, yarim o’tkazgichlar va dielektriklar 
Bog‘lanish kuchlari.
Moddalarning qattiq jism holatiga o‘tish imkoniyati, tashkil 
etuvchi zarrachalarning bir-biriga yaqin masofaga yaqinlashishida, ular orasida hosil 
bo‘ladigan bog‘lanish kuchlariga bog‘liqdir. Bunday zarrachalar, odatda atom, ion va 
molekulalardan iboratdir.
 
Qattiq jismning mustahkam panjaraviy tizimi hosil bo‘lishi uchun zarrachalar orasida 
ikki xil kuch ta’sir etishi mumkin:
zarrachalarning bir-biridan uzoqlashishiga to‘sqinlik qiluvchi tortishish kuchlari; 
zarrachalarning bir-biriga qo‘shilishiga qarshilik qiluvchi itarish kuchlari.
Ushbu kuchlarning tabiatini qisqacha ko‘rib chiqamiz.
Van-der-Vaals kuchlar. Istalgan atom va molekulalar orasida paydo bo‘luvchi 
umumiyroq ko‘rinishda bo‘lgan bog‘lanish kuchlari - 
Van-der-Vaals kuchlaridir
.
Bu kuchlar 
birinchi bo‘lib qattiq faza holatida bo‘lgan real gazlar holat tenglamasiga kiritilgan edi.
, 
bu yerda 
va 
b
– qo‘shimcha hadlar, qattiq holatdagi real gaz molekulalari orasidagi 
tortishish va itarish kuchlarini hisobga olish uchun kiritilgan,
b
– molekulalarning o‘zi 
egallagan hajmi, 
a
– molekulalar orasidagi tortishish kuchi. 
Aniq ko‘rinishda bu kuchlar to‘liq ximiyaviy bog‘lanishga ega bo‘lgan quyidagi molekulalar 
orasida paydo bo‘ladi: -O
2
,
H
2
,
N
2
SN
4
. Suyuq va qattiq holatlarda bo‘lgan inert gazlar 
atomlari orasida xam kuzatiladi. Umumiy holda Van-der-Vaals kuchlari o‘ziga 
dispersiyaviy, orientatsiyaviy va induktsiyaviy ta’sir kuchlarini qamrab oladi. 
Dispersiyaviy ta’sir kuchlarOddiy misol tariqasida ikkita geliy atomi orasidagi ta’sirni 
ko‘rib chiqamiz. Geliy atomining elektron zichligi taqsimlanishi, uning elektr momentining 
o‘rtacha qiymati nolga teng bo‘lganligi uchun, sferik simmetriyaga ega bo‘ladi
Vaqtning ayrim onlarida elektronlar fazoning ma’lum nuqtalarida joylashib, birdan tez 
o‘zgarib turadigan elektr dipollarini hosil qiladilar. 
Ikkita geliy atomlari yaqinlashtirilganda bu atomlar elektronlari harakatida 
(«korrelyatsiya») muvofiqlik o‘rnatiladi, natijada atomlar o‘rtasida o‘zaro ta’sir kuchlari 


RT
b
V
V
a
p
m
m









2
2
m
V
a

---